Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), khi ký sinh trùng sốt rét/1000 dân sống trong vùng sốt rét lưu hành giảm < 1 thì chuyển sang giai đoạn loại trừ sốt rét do đó việc xác định ký sinh trùng sốt rét trong giai đoạn này chỉ được tính khi soi lam bằng kính hiển vi hoặc kỹ thuật cao như PCR nên chú trọng phát triển và củng cố điểm kính hiển vi xã rất quan trọng góp phần giảm chết và giảm mắc sốt rét, không để dịch sốt rét xảy ra và sớm loại trừ sốt rét ra khỏi cộng đồng.

Mặc dù có nhiều tiến bộ trong phòng chống sốt rét giai đoạn 2010-2015 làm giảm số ca mắc mới sốt rét và tử vong sốt rét nhờ các biện pháp can thiệp hiệu quả và sự đầu tư từ các tổ chức quốc tế cùng các đối tác về kinh phí, vật tư nhưng theo ước tính mới nhất của WHO đến cuối năm 2015, trên thế giới vẫn còn khoảng 3 tỷ người có nguy cơ mắc sốt rét, 97 quốc gia và vùng lãnh thổ đang có sự lan truyền sốt rét với 214 triệu ca sốt rét và gần 438 ngàn người bị chết do căn bệnh này. Tại Việt nam, trong năm 2015 ghi nhận có 19.252 ca sốt rét, 3 ca tử vong, không có dịch sốt rét lớn xảy ra. Kết quả này là nhờ có sự đầu tư của Chính phủ, sự tài trợ của các tổ chức quốc tế như WHO, Quỹ Toàn cầu phòng chống HIV, Lao và sốt rét trong nhiều năm qua cùng với sự tập trung chỉ đạo quyết liệt của ngành y tế. Thành công có được trong công tác phòng chống sốt rét trong thời gian qua là nhờ vào việc sử dụng các biện pháp phòng chống muỗi trên diện rộng như phun tồn lưu trong nhà ở những nơi có tỷ lệ người dân ngủ màn thấp, cung cấp màn tẩm hóa chất tồn lưu lâu cho người dân sống trong các vùng sốt rét lưu hành nặng, người đi rừng ngủ rẫy, giao lưu qua lại biên giới; cùng với đó là việc phát hiện sớm bệnh nhân nhiễm sốt rét thông qua điểm kính hiển vi và việc sử dụng test chẩn đoán nhanh tại các cơ sở y tế kể cả y tế thôn bản và việc sử dụng ACTs trong điều trị sốt rét nhiễm Plasmodium falciparum.

Hình 1

Ở Quảng Trị, so sánh với 9 tháng cùng kỳ năm 2015, bệnh nhân sốt rét giảm hơn 54%, không có tử vong do sốt rét, đặc biệt số ca nhiễm sốt rét tại nhiều xã thuộc vùng biên giới, lưu hành nặng như xã Xy, xã Thanh (Huyện Hướng Hóa) ghi nhận được rất thấp. Việc giảm thấp số ca mắc sốt rét trong toàn quốc nói chung và ở Quảng Trị nói riêng trong thời gian qua đã thúc đẩy việc xây dựng lộ trình loại trừ bệnh sốt rét sớm hơn theo quyết định số 1920 QĐ-TTg ngày 27/10/2011 của Thủ tướng Chính phủ về Chiến lược quốc gia phòng chống và loại trừ sốt rét giai đoạn 2011-2020 và định hướng đến năm 2030 và Kế hoạch loại trừ sốt rét của Bộ Y tế. Theo báo cáo của các đơn vị y tế trong toàn ngành tính đến nay cả tỉnh hiện có khoảng 60 điểm kính hiển vi tại các cơ sở y tế từ bệnh viện đa khoa tỉnh, bệnh viện đa khoa huyện, phòng khám đa khoa khu vực và hầu hết các xã thuộc vùng sốt rét lưu hành vừa và nặng. Kết quả hoạt động của các cụm kính hiển vi là hàng năm xét nghiệm cho khoảng 50.000 trường hợp có sốt mỗi năm và cùng với hàng chục ngàn test chẩn đoán nhanh được phân bố đến các địa phương lưu hành, vùng biên giới như Bệnh viện đa khoa tuyến huyện, trạm y tế xã và một số nơi đến tận y tế thôn bản có khoảng cách đến trạm y tế hơn 2h nên giúp cho cán bộ y tế phát hiện sớm và điều trị kịp thời cho những bệnh nhân mắc sốt rét, hạn chế tử vong và khống chế được các ổ bệnh. Bên cạnh những thuận lợi là ngành y tế đã hình thành được mạng lưới xét nghiệm kính hiển vi từ tỉnh đến xã thì việc phát triển, củng cố điểm kính hiển vi cũng còn những bất cập, khó khăn. Đó là chế độ cho người làm xét nghiệm viên soi lam, đặc biệt là các cán bộ kiêm nhiệm tại tuyến xã trong thời gian qua không thường xuyên nhận được chế độ phụ cấp ưu đãi, đặc thù, nhiều kính hiển vi thế hệ cũ của Liên Xô, Ba lan bị hư hỏng các bộ phận như vật kính mờ, xa trượt bị hỏng, ốc vĩ cấp và vi cấp bị hư nhưng không có nguồn thay thế; việc bổ sung kính hiển vi trong mấy năm gần đây phụ thuộc chủ yếu vào nguồn dự án Quỹ Toàn cầu phòng chống sốt rét với số lượng không đủ. Hơn nữa, khi sốt rét giảm nên các cán bộ kỹ thuật làm công tác xét nghiệm quên dần đi hình ảnh ký sinh trùng, trong khi nguồn lực được phân bố từ các dự án sốt rét từ Trung ương cũng như từ ngân sách địa phương ngày càng giảm dần nên việc đào tạo mới, đào tạo lại dành cho đối tượng này chưa được chú trọng đúng mức.

Hình 2. Bản đồ hành chính tỉnh Quảng Trị với tỷ lệ 1/140.000

Hơn nữa, theo một số chuyên gia của WHO việc xét nghiệm bằng soi lam trên kính hiển vi là tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán sốt rét vì một số loại test chẩn đoán nhanh hiện có trên thị trường cho kết quả dương tính giả đặc biệt là với chủng Plasmodium vivax, ngoài ra do phát hiện kháng nguyên nên một số loại test vẫn cho kết quả dương tính tới 2 tuần sau khi bệnh nhân đã sạch ký sinh trùng. Ngoài ra, một số loại test hiện có cũng không phát hiện được mật độ và thể của ký sinh trùng nên cán bộ y tế, đặc biệt là tuyến cơ sở gặp phải khó khăn trong điều trị sốt rét đúng phác đồ của Bộ Y tế.Bên cạnh đó, test chẩn đoán nhanh chỉ được cung cấp trong một thời gian nhất định từ nguồn kinh phí dự án Quỹ toàn cầu. Gần đây, một số dịch bệnh xảy ra nhưng các triệu chứng rất giống với các triệu chứng của bệnh sốt rét, đặc biệt là những người già, người trẻ khi miễn dịch cơ thể không đầy đủ hoặc bị suy yếu làm cho cán bộ y tế điều trị bao vây không cần thiết, trong khi nếu là sốt rét thì việc xác định ký sinh trùng sốt rét trong máu giúp chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời tránh được những ca tử vong có thể phòng ngừa được. Để phát triển và củng cố điểm kính hiển vi trong thời gian đến, thiết nghĩ cần phải thực hiện một số giải pháp mang tính đồng bộ: Huy động mọi nguồn lực để thay thế và bổ sung các điểm kính hiển vi bị hư; mua mới để trang cấp cho các điểm kính hiển vi mới; hàng năm dành một phần kinh phí cho hoạt động này thông qua ngoại kiểm và giám sát tại cơ sở y tế cũng như tập huấn lại cho đội ngũ làm công tác xét nghiệm viên các tuyến trong toàn tỉnh, chú trọng cụm kính hiển vi tuyến xã, phòng khám đa khoa khu vực; cung cấp các bộ lam mẫu cho tất cả các xét nghiệm viên tuyến xã với những hình ảnh ký sinh trùng đặc trưng, tranh về ký sinh trùng cũng như mở hội thi 5 năm một lần nhằm giúp các xét nghiệm viên có điều kiện ôn lại hình ảnh về ký sinh trùng. Cung cấp đầy đủ các loại vật tư có chất lượng tốt như lam kính, giêm sa, dầu bạch hương, và xây dựng các cơ sở y tế khang trang có chỗ cho xét nghiệm viên làm việc và bảo quản kính hiển vi để sử dụng lâu dài. Thực hiện tốt chế độ ưu đãi cho cán bộ làm xét nghiệm viên sốt rét kiêm nhiệm tại cơ sở y tế theo chế độ Nhà nước ban hành. Tại các nơi thuộc vùng sốt rét lưu hành nhẹ có thể thiết lập các điểm kính hiển vi liên xã.Việc lấy lam máu và soi cho các bệnh nhân có sốt dù bất cứ lý do gì chỉ thực hiện trong giai đoạn phòng chống trước đây nay đã chuyển sang giai đoạn mới thì việc lấy lam máu chỉ thực hiện cho những bệnh nhân nghi ngờ sốt rét (người có sốt sống trong vùng sốt rét hoặc người có sốt và có tiền sử mắc bệnh sốt rét trong vòng 2 năm gần đây; hoặc người có sốt trở về từ vùng sốt rét lưu hành trong vòng 14 ngày) và tăng cường việc phát hiện chủ động tại cộng đồng để phát hiện sớm các ổ bệnh nhằm tránh lãng phí nguồn lực.

Các nội dung khác »

---