|
Các bệnh giun truyền qua đất (STH) và hướng dẫn tẩy giun đường ruột tại cộng đồng
Mặc dù hoạt động phòng chống các bệnh ký sinh trùng trong cả nước có nhiều nỗ lực nhưng thực trạng nhiễm các bệnh giun truyền qua đất như giun đũa, tóc, móc/mỏ và một số bệnh sán truyền qua thức ăn trong cộng đồng vẫn phổ biến, ngày 19/5/2016, Bộ Y tế đã ban hành Quyết định số 1932/QĐ-BYT về việc “Hướng dẫn tẩy giun đường rột tại cộng đồng” nhằm mở rộng chương trình và đối tượng tẩy giun tại cộng đồngđáp ứng nhu cầu thực tiễn chăm sóc sức khỏe ban đầu. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Bộ Y tế (MOH), các bệnh giun truyền qua đất (soil-transmitted helminth infections_STH) rất phổ biến trên thế giới cũng như Việt Nam được truyền bởi trứng hiện diện trong phân người làm ô nhiễm đất ở những nơi có điều kiện vệ sinh kém bao gồm các loài chính lây nhiễm sang người như giun đũa (Ascaris lumbricoides), giun tóc (Trichuris trichiura) và giun móc/mỏ (Ancylostoma duodenale, Necator americanus) ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất. Người bị nhiễm các bệnh giun truyền qua đất (STH) do ăn phải trứng giun từ thức ăn bị ô nhiễm, qua rau sống, qua bàn tay bẩn, qua nước uống, đối với giun móc/mỏ ấu trùng xâm nhập xuyên qua da vào cơ thể và gây bệnh cho người. Các triệu chứng thường gặp khi bị nhiễm giun như gầy yếu, da xanh hay bị đau bụng, rối loạn tiêu hóa, chán ăn, ăn uống khó tiêu, bụng chướng, chậm lớn. Các bệnh do giun gây nên nhiều tác hại như rối loạn tiêu hóa, đau bụng, thiếu máu, suy dinh dưỡng, gầy yếu, chậm lớn, ảnh hưởng đến trí tuệ và tinh thần, làm giảm khả năng lao động, gây ra các biến chứng tắc ruột, giun chui vào ruột thừa gây viêm, giun chui ống mật, có thể dẫn đến tử vong.
Một số loại giun sán ký sinh đường ruột
Thực trạng nhiễm giun đường ruột trên thế giới và Việt Nam Theo Bản đồ phân bổ các bệnh giun truyền qua đất trên toàn cầu(Global distribution of soil-transmitted helminth infections) của WHO, gần 2 tỷ người khoảng 25% dân số thế giới bị nhiễm nhiễm STH phân bố rộng rãi ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới chủ yếu ở vùng cận Saharan châu Phi, châu Mỹ, Trung Quốc và Đông Nam Á với gần 300 triệu trẻ em lứa tuổi mầm non và trên 600 triệu trẻ em lứa tuổi học đường sống ở những vùng có các loài giun này lan truyền mạnh mẽ và có nhu cầu về điều trị và can thiệp phòng ngừa.
Bản đồ phân bố các bệnh giun truyền qua đất (STH) của WHO
Theo kết quả điều tra tình hình nhiễm giun của các Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn Trùng và Trung tâm Sốt rét-KST-CT/Trung tâm YTDP các tỉnh/thành phố, tỷ lệ nhiễm giun trên cả nước những năm gần đây vẫn ở mức độ cao ở hầu hết các vùng: Tỷ lệ nhiễm chung các loại giun ở khu vực trung du và miền núi phía Bắc trung bình 65%, đồng bằng sông Hồng 41%; khu vực Bắc Trung bộ và ven biển miền Trung 26%, Tây Nguyên 28%; miền Đông Nam bộ 13% và đồng bằng sông Cửu Long 10%. Đối tượng nhiễm cao là học sinh tiểu học, trẻ em lứa tuổi mầm non và phụ nữ tuổi sinh sản; đặc biệt là trẻ em từ 12-24 tháng tuổi có tỷ lệ nhiễm giun cao tại các tỉnh Quảng Trị (27%- 47,5%), Điện Biên (33,2%), Kom Tum (22,6%), Lai Châu (23,5%), Yên Bái (19,2%).
Chu kỳ nhiễm các bệnh giun đường ruột gắn liền với ngoại cảnh (môi trường)
Các bệnh giun truyền qua đất lan truyền (transmission) qua trứng thải ra trong phân của người nhiễm giun trưởng thành và ký sinh trong ruột non nơi đẻ ra hàng ngàn trứng mỗi ngày, gây ô nhiễm đất ở các khu vực thiếu nhà vệ sinh (đi cầu ngoài trời) và nghề nghiệp thường tiếp xúc với đất. Từ đó trứng xâm nhập vào cơ thể người bằng nhiều cách như gắn vào rau ăn không được nấu chín và rửa sạch, trẻ em nghịch đất sau đó bỏ tay vào miệng mà không rửa tay hoặc các nguồn nước bị ô nhiễm; ngoài ra trứng giun móc nở trong đất, phóng thích ấu trùng và khi trưởng thành phát triển thành một dạng có thể xâm nhập chủ động qua da, người bị nhiễm giun móc chủ yếu do đi chân không ở các vùng đất bị ô nhiễm; không có sự lây truyền trực tiếp từ người sang người hoặc nhiễm từ phân tươi vì trứng được thải ra trong phân cần khoảng 3 tuần để phát triển thành thể trưởng thành trong đất trước khi có khả năng lây nhiễm, bởi vì những con giun này không nhân lên trong vật chủ người nên sự tái nhiễm chỉ xảy ra khi tiếp xúc với các giai đoạn lây nhiễm trong môi trường. Tỷ lệ nhiễm giun (morbidity) liên quan đến số lượng giun được nuôi dưỡng, người bị nhiễm giun nhẹ thường không có triệu chứng, nhiễm trùng nặng hơn có thể gây ra một loạt các triệu chứng (symptoms) bao gồm những biểu hiện đường ruột (tiêu chảy, đau bụng), khó chịu toàn thân, mệt mỏi và suy giảm sự phát triển về nhận thức và thể chất kém, giun móc gây mất máu mạn tính ở ruột có thể dẫn đến thiếu máu. Các loại giun truyền qua đất ảnh hưởng đến tình trạng dinh dưỡng (nutritional effects) của con người và lây nhiễm theo nhiều cách; chúng hút chất dinh dưỡng trong các tổ chức của chủ bao gồm máu dẫn đến thiếu hụt sắt và protein, làm tăng rối loạn hấp thụ dinh dưỡng, giun đũa có thể có thể cạnh tranh với vitamin A ở ruột, ngoài ra một số giun truyền qua đất cũng gây ra mất cảm giác ngon miệng do đó giảm lượng dinh dưỡng và hoạt động thể chất, nhất là giun tóc (T.trichiura) có thể gây ra tiêu chảy và bệnh lỵ. Suy dinh dưỡng do nhiễm giun truyền qua đất được công nhận có một tác động đáng kể đến tăng trưởng và phát triển thể chất.
Trẻ em bị nhiễm giun đường ruột
Chiến lược phòng chống và đáp ứng của WHO(WHO strategy for control and response) Đại Hội đồng y tế thế giới (WHA) đã thông qua nghị quyết (WHA54.19) kêu gọi các quốc gia lưu hành triển khi giải quyết tình trạng nhiễm giun nghiêm túc nhất là STH và sán máng. Chiến lược phòng chống nhiễm STH của WHO nhằm khống chế tỷ lệ nhiễm giun thông qua điều trị định kỳ (tẩy giun) mà không cần chẩn đoán trước cho tất cả những quần thể có nguy cơ ở các vùng lưu hành bao gồm trẻ em lứa tuổi mầm non (preschool children), lứa tuổi đi học (school-age children); phụ nữ độ tuổi sinh đẻ bao gồm phụ nữ mang thai thai kỳ 2-3, phụ nữ cho con bú; người trưởng thành có nghề nghiệp nguy cơ cao như trà hái (tea-pickers) hoặc thợ mỏ (miners). Cùng với các hoạt động phòng chống nhằm khống chế tỷ lệ mắc bệnh, điều trị định kỳ cho quần thể nguy cơ cao sẽ làm giảm cường độ lây nhiễm và bảo vệ cá nhân bị nhiễm bệnh nên được thực hiện mỗi năm một lần khi tỷ lệ nhiễm giun truyền qua đất trong cộng đồng trên 20% và hai lần một năm khi tỷ lệ nhiễm giun truyền qua đất trong cộng đồng trên 50%làm giảm tỷ lệ mắc bệnh bằng cách giảm gánh nặng nhiễm giun;ngoài ra giáo dục sức khỏe và vệ sinh làm giảm sự lan truyền và tái nhiễm bằng cách khuyến khích các hành vi lành mạnh, cung cấp vệ sinh phù hợp rất quan trọng nhưng không dễ thực hiện ở các nơi có nguồn lực hạn chế. Tẩy giun định kỳ có thể lồng ghép thuận tiện với ngày sức khỏe trẻ em (child health days) hoặc các chương trình bổ sung cho trẻ em mầm non (supplementation programmes for preschool children) như chương trình bố sung vitamin A cho trẻ em trong độ tuổi mẫu giáo hoặc lồng ghép với các chương trình y tế học đường (school health programmes). Trong năm 2011 với sự hỗ trợ của WHO, hơn 300 triệu trẻ em lứa tuổi mầm non và lứa tuổi học đường ở các quốc gia lưu hành được điều trị bằng thuốc tẩy giun tương đương với 30 % trẻ em có nguy cơ, WHO xác định trường học là cửa ngõ quan trọng cho các hoạt động tẩy giun vì dễ tiếp cận các thành phần giáo dục sức khỏe và vệ sinh như chương trình đẩy mạnh rửa tay và cải thiện vệ sinh môi trường.
Các loại thuốc tẩy giun theo khuyến cáo của WHO(WHO-recommended medicines) Các loại thuốc tẩy giuntheo khuyến cáo của WHO bao gồm albendazole 400mg và mebendazole 500mg là những thuốc có hiệu quả, rẻ tiền và dễ cho uống bởi nhân viên không phải y tế (như giáo viên),cả 2 loại thuốc này đã được thử nghiệm an toànrộng rãi và sử dụng cho hàng triệu người mà ít gây tác dụng phụđược WHO tặng cho Bộ Y tế các quốc gia có STH lưu hành trong đó có Việt Nam. Mục tiêu toàn cầu (Global target) trong chiến lược của WHO là loại trừ tỷ lệ mắc bệnh do STH ở trẻ em vào năm 2020 bằng cách điều trị thường xuyên ít nhất 75 % trẻ em sống trong các vùng lưu hành, ước tính khoảng 873 triệu. Theo đó, trong năm 2012 có 285 triệu trẻ em cần điều trị STH nhận được các loại thuốc tẩy giun với độ bao phủ toàn cầu 32,6%. Theo MOH, tai Việt Nam trong 10 năm qua hoạt động phòng chống giun sán đã đạt được những kết quả khích lệ như giảm tỷ lệ nhiễm giun, giảm cường độ nhiễm và giảm tác hại của bệnh giun tới người bệnh và cộng đồng nhưng tỷ lệ nhiễm giun ở nhiều địa phương vẫn còn cao nên cần mở rộng chương trình và đối tượng tẩy giun tại cộng đồng nhằm đáp ứng nhu cầu thực tiễn trong chăm sóc sức khỏe ban đầu.
WHO xác định trường học là cửa ngõ quan trọng cho các hoạt động tẩy giun vì dễ tiếp cận
Hướng dẫn tẩy giun đường ruột tại cộng đồng của MOH Đối tượng và tần suất tẩy giun tại cộng đồng Đối tượng chỉ định lứa tuổi từ 12 tháng tuổi trở lên, chống chỉ định các đối tượng như gười đang mắc bệnh cấp tính, đang sốt >38,5° C; đang bị một số bệnh mãn tính như tâm thần, suy thận, tim, gan, hen phế quản; có tiền sử dị ứng với các thành phần của thuốc; phụ nữ mang thai 3 tháng đầu, phụ nữ đang cho con bú, trẻ em dưới 12 tháng tuổi. Tần suất tẩy giun các vùng dịch tễ có tỉ lệ nhiễm giun trên 20% sẽ tiến hành tẩy giun 02 lần/năm; các vùng dịch tễ có tỉ lệ nhiễm giun từ 10% đến dưới 20% sẽ tiến hành tẩy giun 01 lần/năm; các vùng dịch tễ có tỉ lệ nhiễm giun dưới 10% sẽ tiến hành tẩy giun 01 lần/2 năm. Thuốc tẩy giun Sử dụng cả 2 loại thuốc Albendazole hoặc Mebendazole theo khuyến cáo của WHO, liều lượng trẻ em từ 12 đến dưới 24 tháng tuổi: Albendazole 200mg hoặc Mebendazole 500 mg liều duy nhất.Tre em từ 24 tháng tuổi trở lên: Albendazole 400mg hoặc Mebendazole 500 mg liều duy nhất. Cách dùng: thuốc uống vào bất kỳ thời gian nào trong ngày, trẻ nhỏ phải nghiền thuốc pha với nước uống, nên nhai thuốc tẩy giun và uống với nước.
Tăng cường truyền thông giáo dục vệ sinh môi trường, không cho trẻ em tiếp xúc với đất
Tổ chức thực hiện Cơ quan y tế xây dựng kế hoạch và thực hiện các hoạt động chuyên môn tẩy giun tại cộng đồng thuộc phạm vi quản lý; chính quyền chỉ đạo, hỗ trợ hoạt động tẩy giun tại cộng đồng; trường học và các ban ngành liên quan như phụ nữ, đoàn thanh niên...phối hợp với ngành y tế và các ban ngành tiến hành tổ chức hoạt động tẩy giun tại trường học và tại cộng đồng. Các hoạt động trước ngày tẩy giun tại cộng đồng bao gồm cơ quan y tế các cấp xây dựng kế hoạch tẩy giun báo cáo với chính quyền địa phương và cơ quan y tế cấp trên về hoạt động tẩy giun tại cộng đồng; tập huấn cho cán bộ Y tế, Y tế trường học, thầy cô giáo, cán bộ hội phụ nữ và các cán bộ tham gia chiến dịch tẩy giun tại cộng đồng về hướng dẫn tẩy giun đường ruột tại cộng đồng; tiến hành các hoạt động giáo dục truyền thông phòng chống các bệnh giun truyền qua đất tại các tuyến như phân phát tờ rơi, băng rôn cổ động, tranh tuyên truyền, phát thanh trên đài truyền thanh; chuẩn bị đầy đủ thuốc giun, thuốc cấp cứu, thuốc xử trí các tác dụng không mong muốn. Trong ngày uống thuốc tẩy giun xác định các đối tượng chống chỉ định tẩy giun; phát thuốc tẩy giun cho từng học sinh, từng người tại trường học, tại trạm y tế hoặc tại cộng đồng theo danh sách, với trẻ nhỏ có thể nghiền thuốc hoặc hướng dẫn trẻ nhai thuốc khi uống; ghi chép danh sách các đối tượng đã uống thuốc tẩy giun; giám sát uống thuốc tẩy giun: Cơ quan y tế và các cơ quan liên quan phân công cán bộ giám sát và hỗ trợ trong ngày tẩy giun. Sau ngày uống thuốc tẩy giun, cán bộ Y tế và nhà trường, ban ngành, đoàn thể tiếp tục cử cán bộ theo dõi và xử lý các tác dụng không mong muốn trong 48 giờ sau khi uống thuốc tẩy giun.
Xử lý kịp thời tác dụng không mong muốn khi uống thuốc tẩy giun hàng loạt
Xử lý tình huống tác dụng không mong muốn Một số tác dụng không mong muốn nhẹ thường gặp như đau bụng, buồn nôn, mệt mỏi; khi gặp các tác dụng không mong muốn trong và sau thời gian uống thuốc cần phải phân loại đối tượng, thăm khám và xử lý theo từng trường hợp; ghi chép đầy đủ các tình huống tác dụng không mong muốn nghiêm trọng, thực hiện việc báo cáo và tuân thủ việc phát ngôn với các phương tiện truyền thông theo đúng quy định hiện hành.
Rửa tay sạch là một trong những biện pháp chống nhiễm giun đường ruột hiệu quả
Các biện pháp phòng bệnh Vệ sinh cá nhân bao gồm rửa tay sạch trước khi ăn, sau khi chơi đùa, tiếp xúc với đất và sau khi đi đại tiện; luôn cắt móng tay sạch sẽ, không mút tay; luôn đi giày, dép, không đi chân đất, không ngồi lê la trên đất; an uống bảo đảm vệ sinh. Vệ sinh môi trường bao gồm xây dựng và sử dụng hố xí hợp vệ sinh, không được dùng phân tươi bón ruộng và cây trồng. Không phóng uế bừa bãi; thường xuyên vệ sinh trường lớp, nhà cửa sạch sẽ. Tăng cường các biện pháp giáo dục truyền thông phòng chống giun truyền qua đất, nâng cao nhận thức về phòng chống bệnh giun sán cho cá nhân và cộng đồng.
|
TRANG CHỦ
