Ngày 05/01/2016. WANG PHA, Thailand-Thế giới có thể loại trừ sốt rét (The World Can Eliminate Malaria). Bác sĩ Aung Pyae Phyo không thấy ca bệnh sốt rét trong 5 ngày, đó không phải là điều bất bình thường nữa tại phòng khám mà ông làm việc tại thị trấn nhỏ dọc biên giới Thái Lan với Myanmar, còn gọi là Miến Điện (Burma).

Một y tá nhận đăng ký của các bệnh nhân đang chờ đợi để gặp bác sĩ bên ngoài phòng khám từ thiện Thukha tại Yangon, Myanmar vào ngày 11/2/2013.(Hình ảnh bởi Chris McGrath/Getty).

Tin tốt đẹp là bằng chứng đặc biệt tại một số quốc khu vực Đông Nam Á và Tiểu vùng sông Mê Kông bao gồm Cam-pu-chia, Lào, Myanmar, Thái Lan, Việt Nam và tỉnh Vân Nam của Trung Quốc cho thấy tỷ lệ tử vong do sốt rét giảm 81% trong giai đoạn 1998-2000. Tại hội nghị thượng đỉnh ở Myanmar trong năm 2014, các chính quyền đã đưa ra mục tiêu loại trừ hoàn toàn sốt rét tại khu vực châu Á- Thái Bình Dương đến năm 2030. Khu vực này không bị ảnh hưởng nặng nhất bởi sốt rét. 90% số ca tử vong do sốt rét xảy ra ở châu Phi cận Sahara nhưng khu vực Đông Nam Á có thể là nơi mà trận chiến lâu dài giữa người và ký sinh trùng cuối cùng sẽ chiến thắng hay thất bại. Đây là nơi mà những mặt tối của những gì đang xảy ra tại Wang Pha, Aung Pyae Phyo cho biết: “Chúng ta có ít ca sốt rét hơn nhưng vấn đề là số ca sốt rét còn lại rất khó để điều trị do chúng kháng với tất cả các thuốc điều trị có sẵn, kể cả artemisinin”.

Bản đồ kháng thuốc Artemisinine ở các khu vực biên giới Tiểu vùng sông Me Kong (GMS)

Artemisinin là một trong những thuốc sốt rét có hiệu lực cao đã cách mạng hóa việc điều trị sốt rét, được nghiên cứu bởi các nhà khoa học người Trung Quốc để điều trị cho bộ đội miền Bắc Việt Nam trong cuộc chiến tranh Việt Nam. Một trong những nhà nghiên cứu, Youyou Tu đã đạt giải Nobel về Y học (Nobel Prize for Medicine) năm 2015. Artemisinin có thể tiêu diệt sốt rét một cách nhanh chóng, ít có tác dụng phụ và rất đơn giản để điều trị, đòi hỏi chỉ 3 liều trong 3 ngày.Không may thay, thuốc điều trị này không đạt hiệu quả tốt như trước đây. Kháng artemisinin được phát hiện đầu tiên tại phía tây Cam-pu-chia vào năm 2006 và hiện nay đã lan rộng khắp khu vực tiểu vùng sông Mekong. Aung Pyae Phyo ước tính 85% số ca sốt rét mà ông chứng kiến ở Wang Pha cho thấy một vài mức độ kháng artemisinin, có nghĩa là việc điều trị sẽ lâu hơn và dần dần trở nên kém hiệu quả, sốt rét kháng thuốc lây lan đến Ấn Độ và xa hơn nữa là không thể tránh được nếu sốt rét không được tiêu diệt sớm. Kháng thuốc xảy ra khi ký sinh trùng Plasmodium gây sốt rét thu thập các đột biến gen cho phép nó chống lại thuốc, các ký sinh trùng kháng thuốc nhanh chóng sinh sản ở những người vẫn nhạy với thuốc, sau đó nhanh chóng lây lan qua muỗi vec-tơ truyền bệnh. Các nhà nghiên cứu vẫn không đưa ra lời giải thích thỏa đáng về điều này, kháng với thuốc điều trị sốt rét nổi lên đầu tiên tại phía tây Cam-pu-chia. Trong những năm 1960, nó xảy ra một lần nữa với loại thuốc có tên fansidar. Trong mỗi trường hợp, kháng thuốc lây lan trên khắp thế giới, nặng nề nhất là ở châu Phi. Loại thuốc này cũng không còn được sử dụng rộng rãi.

Nguy cơ sốt rét “quay trở lại” nếu không có sự kiểm soát tốt

Francois Nosten, giám đốc Đơn vị Nghiên cứu sốt rét (Malaria Research Unit) có trụ sở tại Maeo Sot, Thái Lan có mạng lưới các phòng khám ở cả hai bên biên giới Thái Lan-Myanmar cho biết: “Ký sinh trùng đang phát triển và một ngày chúng sẽ nổi lên lại, chúng ta đã chứng kiến nó trong quá khứ và không có lý do nào để tin rằng tương lai sẽ khác đi”. Sự lây lan của 2 làn sóng kháng thuốc đến châu Phi trước đây gây ra hàng triệu ca tử vong, ông Nosten nhấn mạnh: “Mối quan tâm của chúng ta là một lần nữa lịch sử đang lặp lại, nếu không loại trừ ký sinh trùng cuối cùng chúng ta sẽ không thể loại trừ sốt rét. Chúng ta đang trong cuộc đua chống lại ký sinh trùng”. Theo quan điểm của Nosten, mục tiêu loại trừ sốt rét của khu vực đến năm 2030 là không quá tham vọng vì quá chậm. Đến lúc đó, các thập kỷ tiến bộ trong cuộc chiến chống sốt rét sẽ bị mất, chỉ có một căn bệnh ở người-bệnh đậu mùa đã được loại trừ thành công, mặc dù bệnh bại liệt và giun sán Guinea đang tiến tới gần loại trừ. Loại trừ sốt rét theo lý thuyết thì có thể nhưng ở chặng cuối của cuộc đua này có thể là khó khăn nhất, phần lớn là do sự lây lan của kháng thuốc”.

Để chiến đấu với kháng thuốc, artemisinin không bao giờ được phép điều trị một mình mà được sử dụng kết hợp với các thuốc khác, các liệu pháp kết hợp này có thể thay đổi khi chúng mất tính hiệu quả. “Những gì xảy ra tại Cam-pu-chia là vẫn còn phía trước, bạn đang sử dụng các thuốc điều trị khác ở những nơi khác và liên tục thay đổi trước khi kháng thuốc”, Henri Allen, một cố vấn kỹ thuật sốt rét của Trung tâm Dịch vụ Dân số Quốc tế (Population Services International) ở Cam-pu-chia cho biết. Ngăn chặn kháng thuốc cũng đòi hỏi đảm bảo rằng nhận đầy đủ liệu pháp điều trị, mặt khác ký sinh trùng vẫn còn, và thích ứng với liệu pháp điều trị. Nakorn Premsri, một chuyên viên của Bộ Y tế Thái Lan cho biết: “Những gì chúng ta cần làm là đảm bảo hoàn tất việc điều trị, chúng ta phải thực hiện các cuộc khảo sát của kháng thuốc để biết tình hình thực tế để mà chúng ta có thể phản ứng nhanh”.

Tình trạng bất ổn chính trị và xung đột là trở ngại cho cuộc chiến chống sốt rét

Trở ngại khác là sự phổ biến của “người mang ký sinh trùng lạnh” (healthy carriers) là những bệnh nhân mang một lượng ký sinh trùng sốt rét trong cơ thể nhưng không có biểu hiện triệu chứng lâm sàng nên không được phát hiện để điều trị, nếu muỗi hút phải ký sinh trùng trong máu họ thì những mầm bệnh ký sinh trùng này có thể lan truyền sang cho những người khác. Tuy nhiên, trở ngại lớn nhất để loại trừ hoàn toàn sốt rét (full elimination of malaria) có thể vẫn là vấn đề chính trị và kinh tế hơn là vấn đề sinh học, một bản đồ số ca mắc sốt rét qua theo dõi chặt chẽ ở các khu vực biên giới Thái Lan-những người mang mầm bệnh ban đầu là dân di cư từ các quốc gia láng giềng làm lây lan bệnh, đặc biệt là gây khó khăn cho việc theo dõi và gần như không thể với một chính quyền chỉ hoạt động phòng chống một mình. Aung Pyae Phyo cho biết: “Nếu việc loại trừ không hiệu quả trong toàn khu vực thì sốt rét sẽ quay trở lại, ngay bây giờ chúng ta đang chạy đua với thời gian, cố gắn kìm hãm sự lây lan của kháng thuốc vào Burma”. Một sự phát triển tích cực là tình hình ổn định tương đối trong khu vực trong thập kỷ qua, các xung đột như cuộc chiến giữa chính quyền Miến Điện với phía nổi loạn Karen và sự bất đồng biên giới Thái Lan và Cam-pu-chia, gây cản trở những nỗ lực nhằm theo dõi và điều trị sốt rét. Nosten cho biết: “Chúng ta cần ổn định về mặt chính trị và chúng ta cần tiếp cận với người dân với tình hình không ổn định, sau đó không có điều gì mà chúng ta không có thể làm được miễn là người dân không di chuyển ồ ạt hay lẩn trốn cuộc chiến”.Trong thời điểm này, khu vực ổn định với một số trường hợp ngoại lệ đáng chú ý như tình trạng bạo lực đang diễn ra giữa chính quyền Myanmar và dân tộc thiểu số Hồi giáo Rohingya ở phía tây bang Rakhine. Theo chính quyền Thái Lan, cuộc đảo chính quân sự gần đây ở Thái Lan đã bỏ qua chương trình nghị sự phòng chống sốt rét nhưng sự bất ổn trong tương lai có thể làm suy yếu các nỗ lực.

Khó kiểm soát sốt rét ở người nhập cư bất hợp pháp ở biên giới Thailand-Cambodia

Ngoài ra còn có một mối quan tâm đó là số ca mắc sốt rét giảm và theo đó mối quan tâm dành cho căn bệnh này cũng sẽ giảm đi, trong khi những nỗ lực của Quỹ Gates, các chương trình của chính phủ như chương trình Sáng kiến sốt rét của Tổng thống Mỹ (U.S. President’s Malaria Initiative) được phát động theo chính quyền George W.Bush và các chương trình tài chính quốc tế như Quỹ Toàn cầu Phòng chống AIDS, Lao và Sốt rét (Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis, and Malaria) giúp tập trung mối quan tâm và các nguồn lực về căn bệnh, chính quyền các quốc gia nơi mà có sốt rét lưu hành sẽ khó khăn để thu hút sự hỗ trợ của quốc tế khi tác động của sốt rét trở nên ít rõ ràng. Premsi, người điều hành Quỹ Toàn cầu của Bộ Y tế Thái Lan cho biết: “Chúng ta không thể chỉ dựa vào cộng đồng quốc tế mà đang lập kế hoạch cho sự chuyển tiếp từ Quỹ Toàn cầu và cần phải tìm kiếm các quỹ tài chính trong nước để hỗ trợ các hoạt động này”.

Mặc dù có những thách thức lớn nhưng vẫn còn sự lạc quan tại khu vực này. Từ ngôi nhà bằng gỗ nhỏ trong một ngôi làng trên Nông trường Cao su Memot ở phía Đông Cam-pu-chia, không xa với biên giới Việt Nam, Leang Phal cung cấp các dịch vụ y tế cho người lao động từ năm 1981, trong những năm gần đây việc sử dụng thuốc, trang thiết bị, và đào tạo được cung cấp cho Dịch vụ Dân số người Khmer. Các nhân viên y tế địa phương, không được đào tạo y khoa chính quy nhưng với sự hướng dẫn cần thiết để thực hiện các xét nghiệm và thực hiện các liệu pháp điều trị có khả năng quyết định trong loại trừ sốt rét các ổ dịch còn lại của sốt rét, ở xa các thị trấn và thành phố. Các công nhân tại các đồn điền cao su thường xuyên di cư, làm việc trong rừng, và thường là vào buổi tối lúc đó cao su chảy dễ dàng hơn làm cho họ có nguy cơ nhiễm sốt rét từ muỗi Anopheles, loài muỗi sống torng rừng và đốt người vào ban đêm. Tuy nhiên, ông Phal tin rằng mọi thứ đang thay đổi: “ Ngày nay mọi người biết về sốt rét, trong quá khứ người dân không biết rõ về căn bệnh này khi họ mắc sốt rét họ nghĩ rằng đó là do hồn ma hay một loại mê tín dị đoan nào đó”. Khi được hỏi là ông tin rằng căn bệnh này có thể được thanh toán hoàn toàn vào khi nào thì ông trả lời: “Tôi nghĩ rằng nó có thể được thanh toán trong vòng 10 năm tới”. Nghiên cứu về bài báo này được thực hiện trong một báo cáo được đồng tài trợ bởi Trung tâm Các Nhà báo Quốc tế (International Center for Journalists) và Tổ chức Không còn Sốt rét (Malaria No More). 

Các nội dung khác »

---