Một trong những người Pháp được nhiều người Việt Nam biết đến là bác sĩ Alexandre Yersin (1863-1943). Alexandre Yersin là người sáng lập và là Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Y-Dược Đông Dương, trực thuộc Đại học Đông Dương (tiền thân của Đại học Quốc gia Hà Nội ngày nay). Vị bác sĩ người Pháp, gốc Thuỵ Sỹ này cũng được biết đến như một nhà thám hiểm, một nhà nghiên cứu về canh nông và là một nhà khoa học nổi tiếng trên thế giới về vi trùng học. Alexandre Yersin sinh ngày 22/9/1863 tại Lavaux, một làng nhỏ tại Bang Vaud (Thụy Sỹ). 

Nửa đầu thế kỷ XIX, các nhà truyền giáo Tin Lành kêu gọi những thanh niên có trình độ học vấn tham gia vào các chương trình truyền giáo qua phương tiện y khoa. Đáp lời kêu gọi đó, sau khi tốt nghiệp trung học, Yersin theo học y khoa tại Đại học Lausanne từ năm 1883 đến năm 1884. Sau đó, Yersin sang Đức học y khoa tại Đại học Marburg. Đây là trường đại học uy tín và cổ xưa nhất của Đức do người Tin Lành sáng lập từ năm 1527. Một thời gian sau, Alexandre Yersin sang Paris (1885-1888) thực tập tại Hôtel-Dieu Paris

Hình 1-2

Alexandre Yersin: Từ Paris đến Đông Dương

Năm 1886, Alexandre Yersin gặp nhà bác học Louis Pasteur, một nhà nghiên cứu vi trùng học nổi tiếng nhất thế giới vào thời đó. Ngưỡng mộ tài năng của L. Pasteur, Alexandre Yersin xin vào làm nhân viên kỹ thuật tại phòng thí nghiệm của Pasteur ở École Normale Supérieure để có cơ hội nghiên cứu. 

Năm 1888, Yersin hoàn tất luận án Tiến sĩ với đề tài “Nghiên cứu về sự phát triển của bệnh lao bằng thực nghiệm” ("Étude sur le Développement du Tubercule Expérimental"). Luận án của Alexandre Yersin rất ngắn chỉ hơn 20 trang với 6 minh họa, nhưng đây là những khám phá mới và quan trọng của ngành y khoa nên Yersin được Ban Giáo sư của Trường Đại học Y Khoa Paris tặng Huy chương Đồng vào năm 1889. Cùng thời gian đó, Alexandre Yersin cộng tác với nhóm nghiên cứu của Emile Roux nghiên cứu về các độc tố bạch hầu. Đây là những nghiên cứu tiên phong của ngành vi trùng học vào thời đó. Tốt nghiệp Tiến sĩ Y khoa khi mới 26 tuổi, Yersin được mời làm việc trong một viện nghiên cứu y khoa nổi tiếng tại một thành phố Paris tráng lệ, cuộc sống tốt đẹp và tương lai sáng lạn dường như đã được dọn sẵn cho nhà khoa học trẻ tuổi. 

Hình 3

Tuy nhiên, Alexandre Yersin không dừng lại ở đó, ông chọn đi theo một con đường cao cả hơn. Sau gần một năm làm việc tại Viện Pasteur Paris, tháng 9 năm 1890, Alexandre Yersin lên tàu Messangeries Maritimes sang Đông Dương. 

Vì không hiểu động lực sâu kín của Alexandre Yersin, các cộng sự viên và bạn bè ông kinh ngạc khi ông từ bỏ công việc nghiên cứu, giảng dạy và một vị trí quan trọng tại Viện Pasteur Paris nổi tiếng để làm bác sĩ trên một chiếc tàu viễn dương.

Hình 4.Phòng thí nghiệm xưa của Bác sĩ A. Yersin tại Nha Trang, khoảng năm 1930

Hình 5. Yersin và Trường Y – dược Đông Dương

Yersin dự định khảo cứu các vùng núi cao tại Cao Bằng, Lạng Sơn của Việt Nam và các tỉnh Quảng Đông, Vân Nam của Trung Quốc. Tuy nhiên, chuyến khảo cứu này phải bỏ dở. Năm 1894, dịch hạch bùng phát tại Quảng Đông giết chết khoảng 60.000 người và có nguy cơ lây lan sang Đông Dương. Trước tình hình đó, chính quyền Pháp cử Alexandre Yersin đến Hong Kong để nghiên cứu và tìm cách giúp đỡ.

Khi Alexandre Yersin đến HongKong, gần phân nửa dân số Hong Kong đã di tản. Alexandre Yersin lập một phòng thí nghiệm dã chiến tại Hong Kong và tập trung nghiên cứu nguồn gốc dịch hạch. Với khả năng chuyên môn về vi trùng học, chỉ trong một tuần lễ, Alexandre Yersin đã phát hiện ra mầm bệnh hạch. Ông là người đầu tiên chứng minh trực khuẩn này sống trong chuột và có thể lây sang người. Việc khám phá ra vi trùng bệnh dịch hạch làm Alexandre Yersin nổi tiếng. Tuy nhiên, điều quan trọng đối với ông không phải là việc tìm ra mầm bệnh mà là làm thế nào để tìm ra thuốc chữa bệnh. 

Năm 1895, Alexandre Yersin gạt bỏ những dự tính khác để trở lại Viện Pasteur Paris tìm cách chế huyết thanh chữa bệnh dịch hạch. Sau khi việc nghiên cứu hoàn tất, vài tháng sau, Alexandre Yersin quay lại Nha Trang thành lập một phòng thí nghiệm để chế tạo huyết thanh tại Đông Dương. Với uy tín sẵn có, Alexandre Yersin xin chính quyền Đông Dương cấp đất để ông lập một trại nuôi ngựa cho mục đích đó. Huyết thanh sản xuất từ những trại nuôi ngựa này đã giúp cứu sống hàng trăm người mắc bệnh dịch hạch tại Ấn Độ và Trung Hoa trong những năm về sau.

Hình 6

Biết được uy tín của Alexandre Yersin, năm 1902 Toàn quyền Pháp Paul Doumer yêu cầu Alexandre Yersin ra Hà Nội và thành lập Trường Y-dược Đông Dương, trực thuộc Đại học Đông Dương. Năm 1904, Trường Y-dược Đông Dương khánh thành. Đây là ngôi trường về y khoa đầu tiên tại Đông Dương. Giai đoạn (1902-1904), theo yêu cầu của Toàn quyền Đông Dương Paul Dumer, trường Y-Dược Đông Dương tại Hà Nội xây dựng theo mô hình của phương Tây. Trong những năm tháng đầu đầy gian khó đó, Yersin đã hoạt động tích cực và trở thành hiệu trưởng đầu tiên của Trường (một thành viên của Đại học Đông Dương năm 1906, sau này trở thành trường Đại học Y Hà Nội). Với những đóng góp và cống hiến của ông cho lĩnh vực y học, năm 1904, Yersin được cử làm đại diện của Viện Pasteur Paris tại Đông Dương và Giám đốc Viện Pasteur Sài Gòn và Nha Trang. Ông còn đảm nhận rất nhiều chức vụ quan trọng trong lĩnh vực Y tế như Chánh thanh tra danh dự các Viện Pasteur ở Đông Dương, thành viên Hội Bệnh học, Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học, chuyên ngành Y - Giải phẫu, thành viên chính thức của Hội đồng Khoa học của Viện Pasteur, Viện trưởng danh dự của Viện Pasteur. Ông được nhận giải thưởng Lecomte của Viện Hàn lâm khoa học (năm 1927).

Alexandre Yersin là Viện Trưởng đầu tiên của trường này. Bên cạnh việc sáng lập, Alexandre Yersin có trách nhiệm chiêu sinh cho Trường Y-dược Đông Dương. Vào thời gian đó, chính quyền Đông Dương tổ chức nhiều chương trình giáo dục, văn hóa, thể thao cho thanh niên Việt Nam nhưng đều không được hưởng ứng. Tuy nhiên, đối với Alexandre Yersin, việc chiêu sinh cho trường không khó, bởi ông có lòng thương người và được thanh niên Việt Nam quý mến. Nhiều thanh niên Đông Dương, phần lớn là người Việt Nam đã xin học tại Trường Y-dược Đông Dương. Ông giữ chức vụ Viện Trưởng Trường Y-dược Đông Dương trong hai năm và sau đó, năm 1904, ông xin từ chức để dành trọn thì giờ nghiên cứu tại Nha Trang.

Năm 1905, phòng thí nghiệm của Alexandre Yersin ở Nha Trang được nâng cấp trở thành Viện Pasteur Đông Dương. Đây là Viện Pasteur thứ hai trên thế giới. Bên cạnh các phòng thí nghiệm tại Nha Trang và Sài Gòn, trong những năm về sau, Alexandre Yersin mở thêm các trung tâm nghiên cứu tại Hà Nội (1920) và Đà Lạt (1936).

Ngay từ những ngày ấy, ông đã trở nên nổi tiếng với các công trình khoa học về nghiên cứu phát triển huyết thanh ngừa bệnh dại, về trực khuẩn bạch cầu và độc tố. Năm 1889, Yersin đã giành Huy chương Đồng của Khoa Y học Paris. Một tương lai rạng rỡ đang mở ra trước mắt chàng trai trẻ tuổi này. Ngoài đam mê cháy bỏng khám phá trong Y học, Yersin còn có ham muốn khám phá thiên nhiên. Lòng say mê ấy đã thôi thúc thoát khỏi sự bó buộc của phòng thí nghiệm. Thế rồi, với cương vị là một bác sĩ trên con tàu vận tải, ông đã thực hiện chuyến hành trình dài ngày thẳng hướng Viễn Đông.

Năm 1892, ông đã đến Nha Trang, Việt Nam - vùng đất khí hậu nhiệt đới đầy bí ẩn và hấp dẫn mà trước đó ông chỉ được biết qua sách vở, bản đồ. Cảnh sắc thiên nhiên thơ mộng đầy quyến rũ, cùng với tấm lòng chân thành, gần gũi của người dân đã khiến người bác sĩ trẻ tuổi Yersin có một tình cảm đặc biệt, một tình yêu mãnh liệt đối với xứ biển này. Để rồi phần lớn gần 50 năm sau đó, ông đã sống, làm việc và gắn bó với con người và mảnh đất nơi đây. Dù ở nơi đâu hay bất cứ ở cương vị nào, Yersin luôn miệt mài, nghiên cứu với tinh thần say mê tìm hiểu, khao khát khám phá tìm đến chân trời khoa học.

Năm 1894, theo yêu cầu của Chính phủ Pháp và Viện Pasteur, Yersin tới Hồng Kông để nghiên cứu bệnh dịch hạch. Với kiến thức được trang bị và tích lũy trong thời gian làm việc ở Viện Pasteur, Yersin đã nhanh chóng phân lập thành công trực khuẩn gây bệnh. Ông là người đầu tiên chứng minh được sự tương đồng giữa bệnh ở người và bệnh ở chuột, cũng như việc tìm ra tác nhân gây bệnh, cách giải thích phương thức truyền bệnh. Vi trùng dịch hạch, huyết thanh trị bệnh dịch này đã được Yersin phát hiện ra, góp phần quan trọng vào việc ngăn chặn dịch hạch đang lan rộng ở Hồng Kông. Lại một sự thành công nữa khiến Yersin trở thành người có tên tuổi trong làng y học thế giới. Cùng năm đó, Yersin đã gửi những ống nghiệm đựng trực trùng mang tên Yersin (Yersinis pestis) đến Viện Pasteur Paris, đồng thời bản báo cáo nghiên cứu về dịch hạch ở Hồng Kông của Yersin cũng đã được gửi đến Viện Hàn lâm Khoa học Pháp và được đánh giá cao. Sau đó, Yersin được cử đến một đảo nhỏ Nossi, gần Madagasca để tập trung nghiên cứu chứng sốt vàng da đái ra máu.

Năm 1943, sau hơn 50 năm sống tại Việt Nam,  Alexandre Yersin qua đời tại Nha Trang. Theo ước nguyện của Alexandre Yersin, ông được an táng tại Suối Dầu. Là một nhà khoa học lớn nhưng với đức tính khiêm nhường, gần gũi với mọi người, Yersin là một tấm gương sáng về lòng say mê khoa học, say mê tìm tòi nghiên cứu, khám phá những mảnh đất mới lạ. Nhân dân thế giới, nhân dân Việt Nam ngưỡng mộ trước những cống hiến to lớn mà ông dành trọn đời phấn đấu. Vẫn còn đó con đường Yersin ở thành phố Nha Trang! Vẫn còn đó con đường Yersin ở thành phố Hà Nội. Nhà khoa học người Pháp, gốc Thụy Sĩ đã từng coi Việt Nam là quê hương thứ hai của mình đã ra đi hơn nửa thế kỷ, nhưng những công trình nghiên cứu khoa học, những đóng góp cho lĩnh vực y học, lĩnh vực nông nghiệp, địa chất của ông đối với thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng vẫn mãi mãi trường tồn với thời gian

Giờ đây không chỉ người dân Việt Nam mà rất nhiều khách du lịch quốc tế đã quen thuộc với một địa danh nổi tiếng, đó là cao nguyên Lang Biang và thành phố Đà Lạt. Tuy vậy, hầu như mọi người không mấy ai biết rằng các địa danh trên đã gắn liền với tên tuổi của nhà thám hiểm, bác sĩ A. Yersin. Thực ra trước ông, đã có nhà thám hiểm Nguyễn Thông (1827-1884), hai nhà thám hiểm người Pháp là Paul Néis và Albert Saptens đã từng có mặt ở đây. Tuy nhiên, sự hiện diện của họ đã không để lại một dấu ấn gì. Trong chuyến thám hiểm đầy khó khăn, gian khổ kéo dài 7 tháng, Yersin đã vượt qua các chặng đường từ Sài Gòn đi Phan Thiết, băng qua vùng núi đầy hiểm trở Tánh Linh, Phan Rí, Phan Rang... để rồi dừng chân ở mảnh đất đầy thơ mộng Đà Lạt. Đến năm 1897, chính ông lại là người đề xuất với Toàn quyền Đông Dương, Paul Dumer, chọn nơi này làm điểm xây dựng trạm điều dưỡng. Sau đó, bằng chuyến đi lên cao nguyên với vị Toàn quyền Đông Dương, ông đã tham gia quyết định việc thành lập trạm điều dưỡng trên cao nguyên Lang Biang - tiền thân của thành phố Đà Lạt sau này.

Không hiểu có phải vì duyên phận với mảnh đất hình chữ S đầy quyến rũ, với những tấm lòng nhân hậu, nồng ấm của người Việt Nam mà Yersin đã sớm rời khỏi Mađagatxa để trở lại Nha Trang. Tại đây, Yersin đã cho lập một phòng thí nghiệm nhỏ để điều chế huyết thanh chữa bệnh dịch hạch. Ông trở thành người sáng lập và là Viện trưởng đầu tiên của Viện Pasteur Đông Dương (tên gọi đầu tiên của Viện Pasteur Nha Trang). Để phục vụ cho công tác nghiên cứu, ông đã cho xây dựng tại đây một trại chăn nuôi gia súc. Những năm tháng miệt mài nghiên cứu tại Viện Pasteur Paris đã củng cố và trang bị cho Yersin những kiến thức chuyên môn vững vàng, sự tìm tòi, sáng tạo trong nghiên cứu.

Giờ đây chúng ta đi dọc theo dải đất miền Trung từ Phan Rang, Phan Thiết, Bình Thuận, Ninh Thuận... sẽ thấy ngút ngàn, xanh ngắt những cánh rừng cao su trải dài tới tận chân trời. Có được những cánh rừng đó, có được một Việt Nam đứng thứ tư trên thế giới về sản lượng cao su tự nhiên như ngày hôm nay, đó là nhờ công lao của người đã nhập cây cao su từ Brazil vào trồng ở Việt Nam - Yersin! Không chỉ nhập cây về, ông còn đặc biệt quan tâm đến phương pháp trồng, khai thác và chế biến cao su sao cho có hiệu quả cao nhất. Ông đã thiết lập một phòng thí nghiệm nông hóa. Tại đây, những biện pháp chọn giống, những thao tác cạo mủ và làm đông cao su đã được nghiên cứu một cách có hệ thống. Nhờ đó, người trồng cao su ở Đông Dương không còn phải vất vả như trước nữa.

Hình 7

Là một nhà khoa học lớn nhưng với đức tính khiêm nhường, gần gũi với mọi người xung quanh, Yersin là một tấm gương sáng về lòng say mê khoa học, say mê tìm tòi nghiên cứu, khám phá những mảnh đất mới lạ. Nhân dân thế giới, Việt Nam biết ơn ông, ngưỡng mộ trước những cống hiến to lớn mà ông dành trọn đời phấn đấu. Vẫn còn đó con đường Yersin ở thành phố Nha Trang! Vẫn còn đó con đường Y-éc-xanh ở thành phố Hà Nội

Bác sĩ Alexandre Yersin là công dân danh dự của Việt Nam

Văn phòng Chính phủ đã có công văn thông báo ý kiến của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng về việc đồng ý truy tặng danh hiệu Công dân danh dự của Việt Nam cho nhà bác học Alexandre Yersin. Lễ công bố sẽ được tổ chức vào tối 31/12/2013. Thông tin trên được ông Lê Xuân Thân - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Khánh Hòa - tại cuộc họp với Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch vào chiều 30/9. Alexandre Yersin sinh ngày 22/9/1863 tại Thụy Sĩ (năm 24 tuổi ông mới nhập quốc tịch Pháp). Ông học y khoa năm 20 tuổi và là học trò xuất sắc của nhà vi trùng học nổi tiếng Pasteur, Koch. Ông từng cộng tác với bác sĩ Roux tìm ra thuốc chữa bệnh dịch hạch.

Mới 26 tuổi, danh tiếng của Yersin đã vang lừng trong giới khoa học. Ông đã từ giã Paris để lên đường sang Đông Dương vào cuối năm 1889. Lúc đó ông là y sĩ cho hãng tàu thủy Messageries Maritimes, mỗi lần tàu cập bến Nha Trang ông lại thích thú ngắm nhìn dãy Trường Sơn hùng vĩ, nghe niềm đam mê mạo hiểm thôi thúc và rồi ông quyết định đi bộ từ Nha Trang vào Sài Gòn.

Hình 8

Tháng 7/1890, từ Nha Trang ông đi ngựa vào Phan Rí rồi nhờ người dẫn đường lần mò trong rừng thẳm, hai ngày sau ông đến Di Linh. Ngày 21/6/1893, Yersin tìm ra cao nguyên Lang Biang. Lúc đó vùng này chỉ có thưa thớt vài làng người dân tộc Lát. Yersin đã đề nghị Toàn quyền Paul Doumer thành lập ở đây một thành phố nghỉ mát và dưỡng bệnh. Năm 1898, thành phố Đà Lạt được khởi công xây dựng… Năm 1894, bác sĩ Yersin dẫn theo 15 người khám phá các tỉnh Đắklắk và Kon Tum.

Năm 1895, sau khi lập Viện Pasteur Nha Trang, ông trở về Pháp để cùng các bác sĩ Calmette (được đặt tên đường ở Việt Nam cùng với Yersin) và Roux nghiên cứu thuốc trị bệnh dịch hạch.

Ngoại trừ mấy năm (1902-1904) ra Hà Nội mở trường Cao đẳng Y khoa và về Pháp mấy lần thăm bác sĩ Roux, thời gian còn lại cho đến cuối đời, Yersin chỉ sống và làm việc tại Viện Pasteur Nha Trang. Ở đây ông cùng các cộng sự chuyên quan sát súc vật và tìm ra thuốc phòng và chữa bệnh cho trâu, bò. Từ năm 1905-1918, ông làm Giám đốc hai Viện Pasteur Sài Gòn và Nha Trang. Năm 1925 là Tổng thanh tra các viện Pasteur Đông Pháp. Năm 1933, sau khi các bác sĩ Roux và Calmette từ trần, ông được mời về Pháp để nối tiếp chức vụ Viện trưởng Viện Pasteur Paris lừng danh thế giới nhưng ông đã từ chối vì có ý định ở lại Việt Nam cho đến mãn đời. Tên của bác sĩ Yersin vẫn có trong “Bác sĩ học viện” và “Y học Hàn lâm viện”, được thưởng Nhị đẳng Bắc đẩu bội tinh và nhiều huy chương quốc tế.

Hình 9

Ngày 1/3/1943, bác sĩ Yersin qua đời tại Nha Trang, hưởng thọ 80 tuổi. Ông được an táng trên một ngọn đồi ở đồn điền Suối Dầu. Theo di chúc của ông, đám tang đã diễn ra cực kỳ đơn giản nhưng hầu như tất cả người dân trong khu vực, từ người trí thức cho đến người dân quê mùa đều lũ lượt đến thắp hương tỏ lòng thương tiếc ông – một người bác sĩ ngoại quốc có tấm lòng nhân hậu vô biên. Ông xứng đáng là một thầy thuốc trứ danh, một nhà mạo hiểm can trường, một nhà nông học uyên bác…

Yersin là người thích mạo hiểm, thích phiêu lưu, tháng 9/1890 tình nguyện làm bác sĩ cho một hãng vận tải đường biển. Ông làm việc trên chiếc tàu chạy sang Viễn Đông, theo dọc bờ biển Việt Nam nối liền Sài Gòn, Nha Trang, Hải Phòng. Ngày 29/7/1891, ông lên bờ được thấy phong cảnh Nha Trang với khí hậu ôn hòa, ông quyết định chọn Nha Trang làm quê hương thứ ba. Tại Nha Trang, Yersin sống độc thân, là người khiêm tốn, giản dị, lịch sự. Ông ăn mặc xoàng xĩnh với bộ đồ kaki bạc màu cũ kỹ, áo khoác bốn khuy ba túi, áo sơ-mi vải trắng cổ bẻ, quần kaki bó, đi giày vải bố. Bữa ăn thường đạm bạc. Món ăn ông ưa thích thường ngày chỉ là món súp rau cải ăn với bánh mì hoặc bánh quy và thích ăn cá hơn thịt. Món rượu khai vị của ông thường chỉ là thứ nước có bột quinquina do ông tự chế. Nước uống đôi khi ông dùng nước lá sả mà ông bảo rằng dễ tiêu hóa.

Hình 10. Tượng đài A. Yersin tại công viên bên bờ biển Nha Trang.

Khám phá ra vi khuẩn gây bệnh dịch hạch

Từ năm 1866, bệnh dịch hạch phát hiện ở Côn Minh, Vân Nam, Trung Hoa. Năm sau, dịch lan đến Quảng Đông, rồi tiềm tàng nhiều năm, đe dọa miền Bắc Việt Nam. Sau khi làm chết hàng vạn người, dịch hạch tràn sang Hong Kong. Yersin được nhà cầm quyền Pháp biệt phái sang đó để tìm căn nguyên của bệnh. Yersin đến Hong Kong ngày 15/6/1894. Tại Bệnh viện Kennedy, Yersin chạm trán với các nhà khoa học Nhật Bản do Kitasato, học trò của Robert Koch (người tìm ra vi khuẩn lao) dẫn đầu. Họ đến Hong Kong trước Yersin 3 ngày.

Kitasato và bệnh viện không hợp tác với Yersin. Ông ta có một phòng thí nghiệm tại bệnh viện và độc quyền mổ xác bệnh nhân chết vì dịch hạch để nghiên cứu. Yersin phải thuê thợ làm một túp lều tranh hai phòng, một để làm việc, một để ở. Ngày 22/6/1894, Yersin chuyển dụng cụ đến đó. Khác với Kitasato chỉ quan tâm tìm vi khuẩn trong máu, Yersin tập trung vào chọc dò hạch và đã thành công.

Yersin nhờ sự giúp đỡ của giáo sĩ Vigano và cho tiền những người đem các xác chết đi chôn. Yersin đã được xuống hầm chứa tử thi trước khi được đưa ra nghĩa địa. Ông phải gạt lớp vôi phủ trên tử thi, tự cắt hạch từ xác chết đem về phòng thí nghiệm của mình. Ông quan sát trên kính hiển vi, thấy trên kính trường dày đặc của các vi khuẩn có hình gậy, hai đầu tròn, nhuộm Loeffler màu nhạt.

Yersin tiêm vi khuẩn vào chuột thì 24 giờ sau chuột chết. Các thú vật thí nghiệm khác thì chết sau 2 - 6 ngày và trên cơ thể đầy hạch. Chỉ với khoảng 7 ngày, Yersin đã tìm ra vi khuẩn dịch hạch. Ông gửi về Viện Pasteur Paris một số ống nghiệm đầy bệnh phẩm lấy ra từ hạch người bệnh. Hội nghị Sinh vật học Thế giới lần thứ X năm 1975 đã quyết định tên vi khuẩn là “Yersinia-Pestis” mang tên người đã khám phá ra nó.

Hình 11

Tháng 4/1895, Yersin về Pháp để cùng Roux, Calmette, Borrel nghiên cứu vắc-xin để phòng và huyết thanh để trị bệnh dịch hạch. Việc chế tạo huyết thanh được hoàn thành, Yersin xin trở lại Nha Trang lập một phòng thí nghiệm để chế tạo thật nhiều huyết thanh. Tháng 5/1897, BS. Simon đã tìm ra được loại bọ chét sống ký sinh ở chuột, là nguyên nhân làm lan truyền bệnh dịch hạch.

Thành lập Viện Pasteur Nha Trang

Với  số tiền ít ỏi 5.000 đồng bạc do toàn quyền Đông Dương trợ cấp, Yersin lập một phòng thí nghiệm đơn sơ tại bờ biển Nha Trang và xây dựng tại Khánh Hòa một trại nuôi trâu bò, lừa ngựa, cùng thỏ, chuột, dùng cho việc thí nghiệm. Ngày 21/6/1893, Yersin phát giác Cao Nguyên Lâm Viên, cao 1.500 mét. Năm 1899, Paul Doumer toàn quyền Đông Dương cho thiết lập nơi ấy một trung tâm nghỉ mát cho người Âu châu, sau này là thành phố Đà Lạt.

Hình 12

Yersin - người đầu tiên đã đem khoa thú y vào Việt Nam. Ông nghĩ rằng ở Đông Dương những người nông dân dùng trâu bò là sức kéo chủ yếu.

Nếu trâu bò bị bệnh thì đời sống kinh tế của nông dân bị đe dọa. Yersin thấy việc phòng chống dịch cho trâu bò là cần thiết. Ông là người đi đầu trong công việc nghiên cứu và đặt nền móng cho công tác thú y ở Việt Nam. Năm 1904, sau một thời gian thí nghiệm, Yersin đã khẳng định ở Đông Dương có các bệnh: nhiệt thán, dịch tả trâu bò và tụ huyết trùng trâu bò.

Ông chú ý đến việc đào tạo một số nhân viên thú y cho toàn Đông Dương Từ năm 1899, Viện Pasteur Nha Trang dần dần nghiên cứu sản xuất huyết thanh và thuốc trị bệnh dịch tả trâu bò và các bệnh gia súc. Tại nông trại Suối Dầu, lúc đầu Yersin trồng ngũ cốc để nuôi nhân công và súc vật. Khi việc sản xuất vắc-xin và huyết thanh bắt đầu ổn định, ông nghĩ đến việc tìm một vài loại cây trồng để có thêm tiền chi cho các  hoạt động của Viện Pasteur Nha Trang, vì Viện là một tổ chức tư nhân, không phải của Nhà nước thuộc địa.

Năm 1897, Yersin với sự giúp đỡ của Vernet (kỹ sư nông nghiệp) bắt đầu trồng cây cao su tại Suối Dầu. Năm 1909, diện tích trồng cao su tại Suối Dầu lên đến 100  hecta đã giúp Viện Pasteur Nha Trang cân bằng ngân sách và không phải xin trợ cấp.

Hình 13.Yersin đứng trước lán tre, nơi ông tìm ra trực khuẩn dịch hạch (Hong Kong năm 1894)

Hiệu trưởng Trường Y khoa Đông Dương, tiền thân Trường ĐH Y Dược khoa Hà Nội

Hà Nội được chọn để xây dựng một Trường y khoa Đông Dương. Đối với giới cầm quyền thời đó, Trường Y khoa Đông Dương không chỉ là nơi đào tạo các thầy thuốc bản xứ, mà còn là một trung tâm văn hóa, khoa học, nhằm phát huy ảnh hưởng của nền văn minh Tây phương, đặc biệt là của Pháp. Ngày 8/1/1902, Toàn quyền Đông Dương quyết định bổ nhiệm BS. Yersin làm Hiệu trưởng. Yersin đã xác định rõ mục đích và yêu cầu của nhà trường: Trường Y Đông Dương phải là nơi vừa đào tạo, vừa nghiên cứu khoa học, tiến tới trở thành một trung tâm khoa học có tầm cỡ tại Bắc Kỳ. Ông có công di chuyển trường khỏi làng Kinh Lược, cho xây dựng trường ở phố Bobillot (phố Lê Thánh Tông ngày nay).

Năm 1904, những hoạt động  của Trường Y khoa Đông Dương đi vào nền nếp, Yersin xin thôi chức Hiệu trưởng. Ngày 9/7/1904, ông rời Hà Nội để về lại Nha Trang với công việc lãnh đạo các Viện Pasteur ở Đông Dương. Trong 57 năm hoạt động khoa học (1886-1943), Yersin đã công bố 55 công trình và 40 tác phẩm về y học, trong đó có 13 đề tài chuyên cứu về dịch hạch và 15 đề tài chuyên về nông nghiệp trồng cây quinquina và cây cao su.

Yersin về cõi tiên

Năm 1940, do tình hình sức khỏe giảm sút, A. Yersin trở về Pháp - quê hương của mình lần cuối. Sau đó, ông lại trở về ngôi nhà thân thương ở Nha Trang. Tại đây, ông đã sống những ngày cuối đời và trút hơi thở cuối cùng vào đầu năm 1943. Theo ước nguyện của ông, khi khâm liệm, người ta đặt ông nằm sấp, đầu quay ra biển để ông mãi mãi ôm lấy mảnh đất quê hương thứ hai của mình.

Ông đã ra đi vào hồi 1 giờ sáng ngày 1/3/1943, thọ 80 tuổi. Ông để lại Di chúc: “Tôi muốn được chôn ở Suối Dầu. Yêu cầu giữ tôi lại tại Nha Trang, đừng cho ai đem tôi đi nơi khác. Mọi tài sản còn lại xin tặng hết cho Viện Pasteur Nha Trang và những người cộng sự lâu năm. Đám tang làm giản dị, không huy hoàng không điếu văn”.

Hình 14

Đã có lời căn dặn của Yersin muốn được an táng đơn giản, đám tang của ông lớn chưa từng thấy ở Việt Nam. Dân chúng đã bày hương án hai bên đường hơn 20km từ Nha Trang lên tận Suối Dầu nơi an táng ông. Nhân dân đã lập miếu thờ ông. Mộ của ông được công nhận là Di tích Danh thắng cấp Quốc gia. Tại Lễ kỷ niệm 151 năm ngày sinh BS. Alexandre Yersin (22/9/1863 - 22/9/2014), Sở Văn hóa Thông tin và Du lịch tỉnh Khánh Hòa đã thông báo quyết định của Nhà nước ta về việc truy tặng danh hiệu “Công dân Việt Nam danh dự” cho BS. Alexandre Yersin.

Tại Hà Nội, Đà Nẵng, Nha Trang, Đà Lạt, Thủ Dầu Một và TP. Hồ Chí Minh có những đường phố mang tên nhà bác học Yersin. Tại Đà Lạt, năm 2004 đã thành lập Trường đại học Yersin. Ngày 20/9/1992, Hội những người ái mộ Yersin được thành lập do PGS.TSKH. Nguyễn Thị Thế Trâm - Viện trưởng Viện Pasteur Nha Trang làm Chủ tịch với các hoạt động kế tục sự nghiệp nhân đạo của Yersin.

       

Alexandre Yersin sinh ngày 22/9/1863 tại tỉnh Morges, Thụy Sĩ. Lớn lên, A.Yersin đi học tại Lausanne, đỗ tú tài ở Lausanne. Sau đó, thi vào Trường đại học ở Marburg, nước Đức và một thời gian sau sang Paris. A.Yersin vừa lo làm luận án tiến sĩ y khoa vừa tham gia cộng tác với GS. Émile Roux ở Viện Pasteur Paris, nghiên cứu vi khuẩn bệnh bạch hầu.  Năm 1888, vừa đúng 27 tuổi, A.Yersin đã trình luận án tiến sĩ y khoa “Nghiên cứu về sự phát triển của lao thực nghiệm” và được nhận làm phụ tá cho GS. Émile Roux. Dưới sự hướng dẫn của GS. Émile Roux, A.Yersin đã tìm ra độc tố của vi khuẩn bạch hầu. Tên tuổi và sự nghiệp của A. Yersin, một danh nhân khoa học thế giới, một thầy thuốc uyên bác, tận tụy và đầy lòng nhân đạo đã gắn liền với đất nước và nhân dân Việt Nam như một huyền thoại. Điều đặc biệt mà chúng ta lâu này có thể chưa biết đó là sự cống hiến của ông với ngành sốt rét và cuộc chiến chống sốt rét ở Việt Nam.  Sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất, Việt Nam rất thiếu thuốc quinine để điều trị sốt rét. Từ năm 1923, Yersin cho trồng cây quinquina trên cao nguyên Langbian. Nhờ sự giúp đỡ của nhà hóa lý học Lambert, chỉ 2 năm 1937-1938, diện tích trồng quinquina đạt tới đến 671 hecta. Nhân công đã thu hoạch  được hơn 41 tấn vỏ quinquina, chế tạo được 3.227kg quinin sulfate, nhờ vậy Đông Dương đã tự túc được quinine trong điều trị sốt rét. Nhân đây, chúng tôi xin tổng hợp các bài viết về nhà khoa học lỗi lạc và đam mê khoa học chưa từng thấy và cống hiến các nghiên cứu vào trong thực tiễn nhiều ngành khoa học ở trên thế giới và Việt Nam.

Các nội dung khác »

---