|
Những phản ứng có hại của thuốc
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), phản ứng có hại của thuốc (ADR: adverse drug reaction) là một phản ứng độc hại không được định trước và xuất hiện ở liều thường dùng cho người để phòng bệnh, chẩn đoán hay chữa bệnh hoặc làm thay đổi một chức năng sinh lý. Định nghĩa này không bao gồm những phản ứng do dùng sai thuốc, dùng sai liều, dùng liều cao có chủ định hoặc vô tình. Cộng đồng người dân cần hiểu rõ về vấn đề này để chủ động phòng ngừa. Tại sao thuốc lại có phản ứng có hại? Trong thời gian qua, nhiều hiện tượng không mong muốn đã xảy ra có liên quan đến việc sử dụng thuốc để điều trị các bệnh tật; trong đó có một số trường hợp bị sốc phản vệ dẫn đến tử vong. Chương trình giám sát thuốc của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã định nghĩa thuốc là những chất được dùng cho người để phòng bệnh, chẩn đoán hay chữa bệnh hoặc làm thay đổi một chức năng sinh lý của cơ thể con người. Trên thực tế, thuốc đã có những đóng góp đáng kể để phục vụ cho mục đích này nhờ những tiến bộ của khoa học trong công tác nghiên cứu, tổng hợp, chiếc xuất, bào chế, thử nghiệm dược lý và lâm sàng. Có thể khẳng định rằng sản phẩm thuốc đã góp phần rất lớn cho công tác khám chữa bệnh và giải quyết nhiều loại bệnh tật cho con người, góp phần khá hiệu quả trong công tác chăm sóc, bảo vệ sức khỏe cộng đồng người dân. Tuy vậy, sản phẩm thuốc sử dụng không phải khi nào cũng hoàn hảo vì bên cạnh tác dụng phòng bệnh, chữa bệnh; tác dụng có lợi và mong muốn thì nhiều loại thuốc lại có tác dụng phụ không mong muốn, thậm chí có tác dụng ngược lại hoặc gây ra phản ứng có hại nữa. Thông thường, thuốc được sử dụng để phòng bệnh và chữa bệnh cho con người cần phải bảo đảm những yêu cầu về chất lượng, an toàn, hiệu quả nhưng các yêu cầu này không phải bao giờ cũng được đáp ứng thỏa mãn. Chương trình giám sát thuốc quốc tế của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã định nghĩa “phản ứng có hại của thuốc (ADR: adverse drug reaction) là một phản ứng độc hại không được định trước và xuất hiện ở liều thường dùng cho người để phòng bệnh, chẩn đoán hay chữa bệnh hoặc làm thay đổi một chức năng sinh lý”. Định ngĩa này không bao gồm những phản ứng của cơ thể do dùng sai thuốc, dùng sai liều, dùng liều cao có chủ đích hoặc vô tình. Vì vậy trong các trường hợp sử dụng thuốc, phản ứng có hại của thuốc có thể có nguy cơ xuất hiện, xảy ra, gây hậu quả là điều không thể tránh khỏi. Thực tế cho thấy hầu như tất cả những loại thuốc có hiệu lực tốt dù có được sử dụng khôn khéo đến mấy cũng đều có thể gây ra phản ứng có hại. Các nhà khoa học đã cố gắng đánh giá mức độ tác hại của các phản ứng có hại của thuốc liên quan đến việc sử dụng chúng để chữa trị những bệnh tật. Một số nhà nghiên cứu cho rằng có khoảng 30% bệnh nhân được điều trị tại bệnh viện phải chịu ít nhất một phản ứng có hại của thuốc trong thời gian nằm bệnh viện. Một thống kê khác lại ghi nhận có khoảng 10% bệnh nhân đến bệnh viện do liên quan tới việc sử dụng thuốc, trong đó do phản ứng có hại của thuốc chiếm khoảng 8%. Nguyên nhân gây ra phản ứng có hại của thuốc Thời gian qua các cơ thông tấn báo chí đã chuyển tải rất nhiều thông tin ngày càng nhiều về những phản ứng có hại của thuốc, trong đó có một số trường hợp gây sốc phản vệ dẫn đến tử vong. Nhiều quốc gia đã có hệ thống theo dõi những phản ứng có hại của thuốc trong nhiều năm và tổng hợp, phân tích thực trạng tình hình để rút ra được những kinh nghiệm, bài học quý giá. Theo một quy luật chung, đối với các loại thuốc tác dụng cực mạnh, có hiệu lực cao, khi sử dụng thường xuất hiện những phản ứng có hại nhiều hơn những loại thuốc thông thường khác. Thực tế trong nhiều trường hợp khó giải thích tại sao đối với bệnh nhân này khi dùng thuốc thấy xuất hiện phản ứng có hại, trong khi đó đối với bệnh nhân khác thì lại không xuất hiện. Từ đó các nhà khoa học đã đúc rút kết quả nghiên cứu và xác định, phân loại có 4 yếu tố là nguyên nhân gây ra phản ứng có hại của thuốc khi sử dụng gồm: - Tính dị thường vốn có của người dùng thuốc như quá mẫn cảm với thuốc khi dùng thuốc dẫn xuất pyrazolon, glafenin...; dị ứng với thuốc khi dùng kháng sinh nhóm β-lactam. - Sự khác thường của người dùng thuốc do đang mang trong cơ thể một bệnh khác trong khi lại dùng thuốc điều trị không phải cho bệnh nói trên như việc dùng loại kháng sinh nhóm aminoglycosid có thể gây điếc ở những người có bất thường về tính giác. - Các dạng thuốc khác nhau làm thay đổi khả năng sinh học hoặc cách dùng không thích hợp như dùng vitamin B1 tiêm tình mạch gây sốc phản vệ; dùng phenitoin trộn với tá dược là lactose sẽ gây co giật vì theo quy định phải trộn với tá dược là calci sulfat; thuốc theophylin dùng ở dạng viên đạn dễ gây co giật ở trẻ em hơn dạng viên uống. - Hiện tượng tương tác của các thuốc với nhau như thuốc trị bệnh lao rifampicin dùng phối hợp cùng isoniazid (INH) dễ gây viêm gan hơn dùng isoniazid đơn thuần; thuốc metronidazole uống cùng với rượu làm cho người bệnh khó chịu đựng được. Thực tế cho thấy số bệnh nhân xuất hiện phản ứng có hại của thuốc gần như tỷ lệ thuận với số loại thuốc được sử dụng phối hợp đồng thời cho bệnh nhân. Sử dụng thuốc hợp lý để ngăn ngừa phản ứng có hại của thuốc Khẩu hiệu hành động và tuyên truyền ngăn ngừa phản ứng có hại của thuốc đã được Bộ Y tế nước ta nêu ra là “sử dụng thuốc an toàn, hợp lý” để truyền thông giáo dục sức khỏe nhằm giúp cho cộng đồng người dân nâng cao hiểu biết và có nhận thức đúng đắn để tránh tình trạng lạm dụng thuốc, sử dụng thuốc tràn lan, không đúng mục đích, gây lãng phí tiền của; đồng thời cũng có thể làm tổn hại đến sức khỏe do tác dụng không mong muốn của thuốc. Mặc dù Bộ Y tế có chủ trương đúng đắn và hướng dẫn tuyên truyền đầy đủ nhưng không phải bất kỳ ai, bất cứ đâu, mọi lúc, mọi nơi cộng đồng người dân thực hiện vấn đề này một cách nghiêm chỉnh. Thực trạng hiện nay, cộng đồng người dân có xu hướng lạm dụng thuốc khá nhiều, sử dụng thuốc một cách bừa bãi, không đúng mục đích nên hàng ngày các cơ sở y tế đã phải tiếp nhận rất nhiều trường hợp cấp cứu do phản ứng có hại của thuốc gây ra. Với sự phát triển của đất nước từ việc hợp tác, giao lưu quốc tế nên các loại thuốc ở nước ngoài xâm nhập vào thị trường nước ta ồ ạt, tràn lan dưới nhiều hình thức không thể kiểm soát, quản lý hết được đã dẫn đến tình hình sử dụng thuốc không an toàn, hợp lý ngày càng gia tăng và khá trầm trọng. Các nhà khoa học qua nghiên cứu thực tiễn cho thấy nhiều thầy thuốc đã thừa nhận rằng họ kê đơn thuốc theo yêu cầu của người nhà bệnh nhân hoặc bệnh nhân muốn dùng, như vậy trong các trường hợp này người bệnh kê đơn chứ không phải thầy thuốc. Đồng thời một số trường hợp thường do người bệnh tự điều trị hoặc qua mách bảo của những người chung quanh mà không cần qua tư vấn, chỉ định về chuyên môn. Ngoài ra cũng do chính thầy thuốc vì trình độ chuyên môn, kiến thức hạn chế hay vì các động cơ khác nhau như điều trị triệu chứng để lấy tiếng nên đã kê đơn, thậm chí bán luôn cả các loại thuốc dễ gây phản ứng, tai biến mà không có những lời dặn dò cần thiết cho người bệnh. Thị trường thuốc hiện nay ở nhiều nơi khá lộn xộn, thuốc từ các nước bên ngoài xâm nhập vào nước ta theo nhiều nguồn rất khó kiểm soát. Trên thị trường, thực tế có những loại thuốc xấu, thuốc kém chất lượng hoặc thuốc cũ lạc hậu đã được loại khỏi danh mục thuốc được phép lưu hành tại nước ta nhưng những loại thuốc này vẫn được tiếp tục sử dụng cho người bệnh. Một vấn đề cũng được ghi nhận là sự hiểu biết của cán bộ chuyên môn ngành y dược đối với thuốc phòng bệnh và điều trị không đầy đủ; các kiến thức về dược lý học, dược học, độc chất học, điều trị học... không được bổ sung và cập nhật thường xuyên. Việc quảng cáo thuốc không đúng cũng đem lại hậu quả xấu cho bệnh nhân, kể cả thầy thuốc vì cơ quan chức năng y tế chưa kiểm soát hết được việc tuyên truyền quảng cáo thuốc trên các phương tiện thông tin đại chứng một cách cụ thể, dẫn đến việc cung cấp thông tin sai lệch, phiếm diện, một chiều, thiếu thận trọng... Cuối cùng việc sản xuất, cung cấp, sử dụng thuốc đông y còn rất nhiều vấn đề tồn tại; bài thuốc dùng không theo cổ phương, không phải thuốc gia truyền nhưng vẫn được sử dụng cho người bệnh. Đối với tình trạng sử dụng thuốc không hợp lý tại nước ta được nêu ở trên, vấn đề xuất hiện các phản ứng có hại của thuốc là điều không thể tránh khỏi và không thể dự đoán trước trong khi ở Việt Nam chưa có một hệ thống theo dõi phản ứng có hại của thuốc hoàn chỉnh như các nước Pháp, Thụy Điển, Hoa Kỳ... đã có từ rất lâu. Mặc dù vậy nhưng qua thực tế các nhà khoa học đã ghi nhận phản ứng có hại của thuốc thường do một số vấn đề như: - Thuốc chỉ có tác dụng điều trị nhất thời đối với một số bệnh mạn tính có cơn kịch phát nhưng lại sử dụng kéo dài hay quá lạm dụng. - Chỉ định sử dụng thuốc đúng sau khi đã có chẩn đoán xác định bệnh nhưng trong quá trình điều trị bệnh nhân không được theo dõi kỹ càng hoặc trong khi sử dụng thuốc, các thao tác chuyên môn không bảo đảm nên có thể gây hậu quả nguy hiểm. - Thuốc nào cũng có thể gây nên phản ứng dị ứng hay sốc phản vệ, những người làm công tác y dược đều rất rõ vấn đề này nhưng do chủ quan, không có sự chuẩn bị đối phó chu đáo nên một số trường hợp đã xảy ra hậu quả nghiêm trọng dẫn đến tử vong. - Vấn đề quản lý thuốc điều trị, đặc biệt là các thuốc gây nghiện ở một số nơi chưa được tốt đã làm cho việc sử dụng thuốc không thể bảo đảm được an toàn và hợp lý. Để chủ động ngăn ngừa các phản ứng có hại của thuốc, cộng đồng người dân kể cả thầy thuốc cần phải sử dụng thuốc an toàn, hợp lý theo quy định của Bộ Y tế.
|
TRANG CHỦ
