Sử dụng hóa chất xua côn trùng là một trong những phương pháp phổ biến và hiệu quả để phòng chống muỗi và các loại côn trùng chích hút máu khi đốt người. Hóa chất này thường được xoa trực tiếp lên trên da hoặc quần áo, các đồ dùng như màn ngủ, lưới chống muỗi... Nếu có điều kiện, nên áp dụng biện pháp này để tự bảo vệ chống muỗi đốt gây phiền hà và có thể mắc một số bệnh do muỗi truyền.

Đặc điểm của hóa chất xua côn trùng

Thực tế ghi nhận các loại hóa chất xua côn trùng có khả năng bay hơi nhanh hơn các loại hóa chất diệt côn trùng. Hóa chất diệt côn trùng có tác dụng lâu với thời gian kéo dài bằng cách giết chết hoặc hạ gục muỗi và các loại côn trùng sau khi tiếp xúc hóa chất, trong khi đó đa số các loại hóa chất xua côn trùng có tác dụng bằng cách phòng ngừa sự tiếp xúc giữa người và muỗi hay những loại côn trùng mà không hạ gục hoặc giết chết. Thời gian bảo vệ của các loại hóa chất xua côn trùng được xoa trên da có tác dụng trong khoảng từ 15 phút đến 10 giờ; nếu xoa trên quần áo, vải vóc thì tác dụng có thể kéo dài lâu hơn. Hiệu quả tác dụng và thời gian bảo vệ tùy thuộc vào loại hóa chất xua côn trùng với hoạt chất và cách pha chế dưới các dạng khác nhau; đồng thời còn phụ thuộc vào cách sử dụng, điều kiện về nhiệt độ, độ ẩm, độ gió tại chỗ. Ngoài ra các vấn đề khác cũng có thể ảnh hưởng như sự thu hút của từng cá nhân đối với muỗi và côn trùng, tình trạng đổ mồ hôi và sự cọ xát, sự nhạy cảm của muỗi và côn trùng đối với hóa chất sử dụng vì mỗi loài muỗi hay côn trùng có một mức độ nhạy cảm riêng. Mật độ hoạt động của muỗi và các loại côn trùng còn có vai trò quan trọng cần được chú ý, nếu muỗi và các loài côn trùng có mặt càng nhiều thì con người càng dễ bị chích đốt máu. Trong một số trường hợp và điều kiện, người xoa hóa chất xua côn trùng có thể được bảo vệ hoàn toàn, trong khi đó ở một số tình huống khác thì sự bảo vệ lại bị hạn chế. Người thực hiện nhiệm vụ công tác, làm việc hoặc đi vào những khu rừng ẩm nhiệt đới; cần phải xoa hóa chất xua côn trùng lên da nhiều lần trong ngày vì tác dụng của hóa chất xua có thể bị mất đi nhanh chóng do tình trạng toát mồ hôi. Do thời gian tác dụng ngắn, hóa chất xua côn trùng phần lớn nên được sử dụng khi muỗi hay các loại côn trùng bắt đầu có hoạt động đốt máu tùy theo tập tính của từng loài như vào ban ngày, lúc hoàng hôn...

Hóa chất xua côn trùng phòng chống muỗi và các loại côn trùng chích đốt máu (ảnh minh họa)

Cách sử dụng hóa chất xua côn trùng

Hóa chất xua côn trùng rất có giá trị đối với con người để bảo vệ phòng chống muỗi và các loại côn trùng chích đốt máu ở trong những tình huống mà các biện pháp bảo vệ khác không có tác dụng, không thực hiện được hoặc bị cấm như: người phải ra khỏi nhà vào ban đêm, công nhân ở các đồn điền có nguy cơ bị muỗi và côn trùng chích đốt máu ban ngày; những người đi ngang qua hoặc đến gần các vùng đài nguyên, đầm lầy, đồng cỏ hoặc rừng rậm đầy muỗi và các loại côn trùng chích đốt máu. Đồng thời có thể dùng hóa chất xua côn trùng ở trong nhà nếu không thiết lập được hệ thống lưới hoặc dùng lưới cửa làm mất sự thoáng khí ở trong nhà ở những vùng có khí hậu nóng nực. Thực tế khách du lịch thường ưa thích sử dụng loại hóa chất xua côn trùng do dễ mang theo, có thể sử dụng bất kỳ ở đâu và bất cứ lúc nào. Hóa chất xua côn trùng có khả năng đóng vai trò quan trọng nếu phối hợp với các phương pháp phòng chống muỗi và các loại côn trùng như dùng hóa chất xua côn trùng vào buổi chiều hoàng hôn trước khi vào màn ngủ để phòng chống muỗi và các loại côn trùng chích đốt máu về ban đêm. Các loại hóa chất xua côn trùng thường được bán rộng rãi trên thị trường nhưng giá bán lẻ còn quá cao, nhất là đối với những người phải sử dụng hàng ngày. Hiệu quả tác dụng tùy thuộc vào thành phần hoạt chất của từng loại hóa chất có trong sản phẩm. Hóa chất xua côn trùng phải được xoa khắp chỗ da hở, đặc biệt là ở cổ, cổ tay, mắt cá... Không được xoa lên vùng quanh mắt hoặc niêm mạc mũi miệng, không được phun vào mặt; trái lại có thể phun vào tay và sau đó xoa vào các phần kém nhạy cảm hơn ở mặt. Nếu phát hiện thấy có phản ứng dị ứng ở những nơi xoa hóa chất, cần rửa bằng vòi nước sạch và hỏi ý kiến của bác sĩ; đồng thời có thể xử trí theo hướng dẫn ở vỏ bình hóa chất hoặc vỏ bao bì đóng gói hóa chất. Thực tế có thể kiểm tra các phản ứng có hại của hóa chất xua côn trùng bằng cách áp một lượng nhỏ trên mu bàn tay và theo dõi.

Loại hóa chất xua côn trùng phổ biến

Trong nửa đầu thế kỷ 20, nhiều loại hóa chất xua côn trùng tổng hợp đã được sản xuất có tác dụng lâu, không độc hại, có thể chấp nhận được như mỹ phẩm và có hiệu quả đối với nhiều loại côn trùng. Các hóa chất dùng xoa ngoài da thành công nhất được phát triển vào nửa đầu thế kỷ 20 là dimethylphtalat (DMP), indalol và ethyl hexanedriol; các hóa chất này hiện nay còn được sử dụng để làm hoạt chất của một số hóa chất xua côn trùng được bán trên thị trường. Sau đó, một đột phá vào năm 1954 là sự phát minh ra chất N,N-diethyl-3-toluamide (DEET); đây là một chất không màu, sánh như dầu và không có mùi. Hiện tại chúng vẫn còn được sử dụng để sản xuất ra hóa chất xua côn trùng được xem là sản phẩm tốt nhất vì có thể xua được muỗi, các loại côn trùng, kể cả loài ve, dĩn... Hóa chất này có tác dụng lâu hơn các loại hóa chất xua côn trùng khác và cũng có hiệu lực tốt đối với các loài vắt hút máu.

Hóa chất DEET nguyên chất có dạng lỏng và dạng dung dịch từ 5 đến 90% để tiện dụng trong pha chế. Nhằm làm cho loại hóa chất thuận tiện khi sử dụng và dễ chịu, hấp dẫn khi xoa; các nhà sản xuất thường pha chế thành những dạng nước xoa, kem, bọt, sáp hay nến đặc và đóng vào bình nhỏ có nén áp suất. Hóa chất xua côn trùng được pha với một chất nền là dầu hoặc cồn và một chất có mùi thơm dễ chịu; hỗn hợp sử dụng để phun, xoa lên những vùng da hở nhằm xua đuổi muỗi và các loại côn trùng. Ở một số hỗn hợp hóa chất được sản xuất có chất nền gồm dầu, silicon, polyme với khả năng làm giảm tỷ lệ bốc hơi của chất xua; do đó chúng có tác dụng kéo dài. Trong một vài công thức có chứa chất DEET, tác dụng xua muỗi và các loại côn trùng có thể lên đến 12 giờ nhưng thông thường là từ 4 đến 6 giờ. Nhược điểm của một số công thức hỗn hợp nhằm kéo dài tác dụng của hóa chất là làm cho người sử dụng có cảm giác dính khi bôi lên da; tuy vậy nếu dung dịch DEET được pha với ethanol thì sẽ không thấy cảm giác này. Trường hợp dị ứng hoặc bị các phản ứng nghiêm trọng khác của DEET như nổi ban đỏ ít thấy; vì vậy hợp chất có chứa hóa chất này được xem như an toàn đối với người lớn trừ trường hợp dùng lâu dài và với nồng độ cao. Do trẻ em là đối tượng dễ nhạy cảm với hóa chất, các nhà khoa học khuyến cáo cho trẻ mặc áo quần kín và xoa hỗn hợp hóa chất lên quần áo thay vì xoa trực tiếp trên da. Lưu ý một số loại dụng cụ như bút viết, mặt đồng hồ đeo tay, gọng kính, nệm xe ô tô và các mặt diện tích quét sơn... có thể bị hỗn hợp hóa chất là hư hại.

Ngoài hóa chất DEET thường sử dụng, tại Ấn Độ các nhà khoa học còn sử dụng loại hóa chất N,N-diethyl phenyl acetamid (DEPA) có hiệu quả như DEET nhưng lại rẻ tiền hơn. Loại tinh dầu sả cũng được sử dụng vì không đắc tiền, một số người dân cho rằng tinh dầu sả có mùi dễ chịu hơn các loại hóa chất khác. Một số hóa chất không phổ biến dùng hiện nay như DMP và các hợp chất carboxy nhưng chúng cũng thường được sử dụng để pha chế với DEET trong một số sản phẩm bán trên thị trường. Thực tế nếu pha trộn các loại hóa chất khác nhau có thể có tác dụng xua đối với nhiều loại muỗi và các loại côn trùng hơn hẳn là dùng một loại hóa chất đơn lẻ.

Lời khuyên của thầy thuốc

Như trên đã nêu, việc sử dụng hóa chất xua là một trong những phương pháp khá phổ biến và có hiệu quả để phòng chống muỗi cũng như các loại côn trùng chích đốt máu gây phiền hà trong sinh hoạt, đồng thời có khả năng lây nhiễm một số bệnh do muỗi truyền. Đây là một biện pháp bảo vệ cá nhân đơn giản, dễ thực hiện; hóa chất có thể mang theo khi du lịch, đi dã ngoại hay lao động, làm việc ở những vùng có nguy cơ bị muỗi và các loại côn trùng đốt máu; đồng thời có thể sử dụng bất cứ ở đâu và bất kỳ lúc nào mà giá thành sản phẩm lại không quá cao. Cộng đồng người dân cần quan tâm đến việc ứng dụng phương pháp này khi cần thiết.

Các nội dung khác »

---