Từ 19/4/2011-25/4/2012, tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi xuất hiện Hội chứng viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân với 176 trường hợp mắc và 8 ca tử vong được xác định, tập trung chủ yếu ở xã Ba Điền (166 ca mắc và 8 ca tử vong), ngoài ra số mắc còn rải rác ở một số xã khác, không chỉ đe dọa sức khỏe và tính mạng người dân mà còn gây tâm trạng hoang mang lo lắng cho cộng đồng. Ngay từ khi phát hiện bệnh đến nay, các đơn vị y tế trung ương và Quảng Ngãi đã huy động lực lượng điều trị bệnh nhân, đồng thời nỗ lực phòng chống bệnh từ cơ sở. UBND tỉnh Quảng Ngãi và UBND huyện Ba Tơ đã tích cực hỗ trợ giải quyết an sinh xã hội cho các vùng bị bệnh. Đặc biệt là từ 25/4-28/4/2012, đoàn công tác do Bộ trưởng Bộ Y tế dẫn đầu cùng các chuyên gia hàng đầu về y tế đã về xã Ba Điền điều tra, khảo sát tìm nguyên nhân gây bệnh và đề xuất các biện pháp giải quyết.
Theo chỉ đạo của Bộ trưởng Bộ Y tế tại cuộc họp của Đoàn công tác với UBND tỉnh Quảng Ngãi ngày 28/4/2012 và tại buổi giao ban trực tuyến của Bộ Y tế ngày 3/5/2012 về các giải pháp cấp bách nhằm giảm tử vong, giảm mắc và điều tra xác định nguyên nhân gây bệnh viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân tại huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi. Các đơn vị y tế được phân công đã gấp rút triển khai nhiệm vụ được giao, trong đó Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn có nhiệm vụ phối hợp với Sở Y tế Quảng Ngãi triển khai thực hiện chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường trong thời gian sớm nhất để góp phần ngăn chặn sự phát triển bệnh tại địa phương.
Thực hiện sự chỉ đạo của Bộ trưởng, ngày 5/5/2012 Viện đã thảo luận và thống nhất với Sở Y tế, Trung tâm Y tế dự phòng, Trung tâm Phòng chống sốt rét Quảng Ngãi và Trung tâm Y tế huyện Ba Tơ nội dung kế hoạch cũng như phương án triển khai chiến dịch, góp phần khống chế bệnh và sớm ổn định sức khỏe cho đồng bào địa phương.
Nội dung triển khai chiến dịch
Phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn
Cơ sở chỉ định phun hóa chất
Qua kết quả điều tra sơ bộ của Đoàn công tác Bộ Y tế về mặt môi trường và côn trùng tại làng Rêu, xã Ba Điền, huyện Ba Tơ:
Điều kiện môi trường vệ sinh
Cấu trúc nhà cửa và môi trường vệ sinh thuận lợi cho bệnh tật phát sinh và phát triển. Hầu hết đồng bào ở nhà sàn bao gồm cả bếp, cấu trúc nhà cửa hẹp, tối, phên vách sơ sài, củi xếp lớp sát gầm sàn tạo nơi trú ẩn cho các loài ngoại ký sinh có vai trò gây bệnh; sinh hoạt, ăn, ngủ chung trong một nhà. Chuồng nuôi gia súc, gia cầm ngay cạnh nhà ở, phân vương vãi khắp nơi. Hố xí đào hố ở góc vườn, không có nhà tắm, tắm ngay tại vòi nước. Nước ăn uống sinh hoạt là nước mạch, nước suối, giếng khơi, nước mưa được dùng trực tiếp không lọc.
 |
 |
Chuồng trâu bẩn thỉu nằm ngay sát nhà |
Thành phần loài ngoại ký sinh
Sinh cảnh làng Rêu, xã Ba Điền (huyên Ba Tơ) là sinh cảnh của khu hệ ngoại ký sinh (ve, mò, mạt, bọ chét), qua điều tra 10 nhà (5 nhà có bệnh nhân và 5 nhà không có bệnh nhân để đối chứng); Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn thu thập được gần 200 cá thể ve, mò mạt, bọ chét từ môi trường (mặt trên sàn nhà, chiếu nằm của người dân) và vật nuôi trong nhà (trâu, bò, chó, gà, chuột bạch). Kết quả điều tra ban đầu xác định có loài mò đỏ Leptotrombidium deliense mật độ 3-4 con/nhà là loại truyền bệnh sốt mò chính ở Việt Nam, điều đáng lưu ý là sinh thái của loài mò trưởng thành sống trong đất ẩm, nhưng tại làng Rêu (Ba Điền) phát hiện mò trưởng thành và ấu trùng sống ngay trong chiếu ngủ của người dân; chứng tỏ loài mò này đã thích nghi với môi trường gần người. Ngoài ra còn phát hiện mạt (Laelapstidae), chó (có bọ chét Stenocephalides), trâu (có ve Boophilus microplus) là những loài đóng vai trò trung gian truyền một số bệnh truyền nhiễm như thủy đậu, sốt phát ban…
 |
Sinh cảnh làng Rêu, xã Ba Điền (huyên Ba Tơ) |
Trong làng Rêu ngoài bệnh nhân viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân còn có bệnh nhân bị mắc bệnh thủy đậu và sốt phát ban nên không loại trừ có sự góp phần truyền bệnh của các loài ngoại ký sinh này là nguyên nhân nhiễm trùng cơ hội dẫn đến tử vong.
Mục đích phun hóa chất
Từ những cơ sở điều tra đánh giá về điều kiện môi trường vệ sinh và khu hệ ngoại ký sinh nêu trên, mục đích phun hóa chất nhằm hạn chế các điều kiện phát triển bệnh:
- Phun hóa chất khử khuẩn môi trường bằng Chloramin B.
- Phun hóa chất diệt côn trùng bằng Permethrine.
- Tẩm màn bằng Icon nhằm xua diệt ngoại ký sinh trùng và côn trùng truyền bệnh.
Cơ sở lựa chọn hóa chất
- Hai loại hóa chất được chỉ định sử dụng là Chloramin B và Permethrine đang được Bộ Y tế cho phép sử dụng trong lĩnh vực y tế dự phòng với hàm lượng chỉ định không ảnh hưởng tới sức khỏe người dân cũng như các loài vật nuôi trong nhà.
- Permethrin là hóa chất phân hủy nhanh sau khi phun, ít tác dụng phụ và có hiệu quả cao diệt các loài côn trùng truyền bệnh.
- Icon 2,5 CS là loại hóa chất đang sử dụng trong Chương trình Quốc gia Phòng chống sốt rét có hiệu quả xua, diệt côn trùng, không ảnh hưởng đến người và gia súc.
Vị trí phun hóa chất
Vị trí phun hóa chất diệt côn trùng (Permethrine):
- Mặt dưới sàn nhà (phun máy), mặt trên sàn nhà và xó xỉnh trong nhà (phun tay);
- Mặt trên và xung quanh đống củi để dưới gầm sàn;
- Mặt đất dưới sàn nhà và chung quanh nhà;
- Chuồng gia súc gần nhà và bờ bụi quanh nhà.
Vị trí phun hóa chất khử khuẩn (Chloramin B):
- Theo chỉ định phun hóa chất khử khuẩn môi trường;
- Các hố phân gia súc đã được vùi lấp, ổ nước đọng và bãi rác quanh nhà.
Tẩm màn
Tẩm toàn bộ số màn cũ có trong dân, đồng thời với thu gom xử lý số màn rách.
Cấp chiếu mới và màn tẩm hóa chất
- Đề nghị Bộ Y tế cấp 800 chiếu mới cho 395 hộ dân (mỗi hộ 2 chiếc) thay thế số chiếu cũ có rất nhiều mò, mạt, bọ chét không phun hóa chất được (thu hồi và đốt tại chỗ cùng với xử lý chất thải).
- Cấp 800 màn tẩm hóa chất để đảm bảo xua diệt ve, mò, mạt, bọ chét sau khi phun hóa chất cho xã Ba Điền.
Xét nghiệm phân tìm ký sinh trùng đường ruột và tẩy giun cho dân
- Xét nghiệm phân tại chỗ cho khoảng 70% dân số trong vùng, do điều kiện môi trường vệ sinh thuận lợi nhiễm ký sinh trùng đường ruột.
- Cấp thuốc tẩy giun toàn dân (trừ phụ nữ có thai, người cho con bú, người mắc bệnh viêm dày sừng bàn tay, bàn chân và người có bệnh kết hợp).
Vệ sinh môi trường và tuyên truyền sức khỏe nhân dân
Chiến dịch vệ sinh môi trường sẽ tiến hành trước khi tổ chức chiến dịch phun hóa chất, vì với điều kiện môi trường vệ sinh kém như hiện nay việc chỉ định phun hóa chất sẽ không hiệu quả. Chiến dịch vệ sinh môi trường tập trung vào một số việc như sau:
- Thông báo toàn bộ dân vùng chỉ định phun hóa chất dọn dẹp nhà cửa, mở toàn bộ cửa sổ và cửa ra vào để lấy ánh sáng để đoàn phun thực hiện.
- Xếp gọn đống củi, quét dọn sạch sẽ gầm sàn và xung quanh nhà.
- Quét dọn sạch sẽ chuồng gia súc, phân chuồng vương vãi xung quanh được thu gom để phun khử khuẩn.
- Phát quang bụi rậm và lấp các ổ nước đọng quanh nhà.
- Thu gom toàn bộ chiếu nằm và số màn rách đốt tại chỗ cùng với phân, rác thải trước khi cấp chiếu và màn mới.
- Tuyên truyền cho người dân biết chiến dịch phun hóa chất không ảnh hưởng đến sức khỏe người cũng như gia súc và hạn chế sự phát sinh bệnh dịch.
 |
Trung tâm y tế phun thuốc diệt khuẩn |
Kế hoạch tổ chức triển khai chiến dịch
Lịch trình thực hiện
- Ngày 2/5/2012: Họp Lãnh đạo Viện, cán bộ chủ chốt và khoa Côn trùng xây dựng kế hoạch cũng như phương án triển khai.
- Ngày 3/5/2012: giao ban trực tuyến và chấp hành chỉ đạo của Bộ Y tế.
- Ngày 4/5/2012: Chuẩn bị dự trù hóa chất Chloramin B (giao Trung tâm Y tế dự phòng Quảng Ngãi) và Permethrin (điều chuyển từ Trung tâm Y tế dự phòng Bình Định), dự trù kinh phí thực hiện (gửi Vụ Kế hoạch tài chính-Bộ Y tế).
- Ngày 5/5/2012:
+ Lãnh đạo Viện và khoa Côn trùng thống nhất kế hoạch triển khai với Sở Y tế, Trung tâm Y tế dự phòng, Trung tâm Phòng chống sốt rét Quảng Ngãi và Trung tâm Y tế huyện Ba tơ.
+ Đại diện nhóm nghiên cứu tham gia đề tài chỉ định cấp Bộ về dịch tễ, môi trường và côn trùng tham dự cuộc họp triển khai tại Viện Pasteur-TP. Hồ Chí Minh.
+ Điều tra bổ sung thành phần loài côn trùng và ngoại ký sinh trước khi triển khai chiến dịch phun hóa chất tại xã Ba Điền.
- Ngày 7/5-11/5: cử 8 cán bộ tham gia đoàn điều tra của Bộ Y tế.
- Ngày 8/5/2012: Triển khai chiến dịch vệ sinh môi trường và tập huấn kỹ thuật phun hóa chất (khử khuẩn môi trường, phun tồn lưu) và tẩm màn cho cán bộy tế thực hiện tại xã Ba Điền.
- Ngày 9/5-11/5/2012: Triển khai chiến dịch phun hóa chất khử khuẩn và diệt côn trùng tại xã Ba Điền.
- Ngày 12/5-15/5; Điều tra đánh giá thành phần loài côn trùng và ngoại ký sinh sau khi phun hóa chất.
- Ngày 12/5/2012: Họp đánh giá kết quả thực hiện chiến dịch tại Sở Y tế Quảng Ngãi.
- Ngày 13/5/2012: Báo cáo Bộ Y tế kết quả thực hiện.
Phân công nhiệm vụ và nhân lực thực hiện
Trung tâm Y tế dự phòng Quảng Ngãi
- Dự trù hóa chất khử khuẩn Chloramin B tại cục Y tế dự phòng-Bộ Y tế (Viện đã thông báo với Cục trưởng), tập huấn và chỉ đạo kỹ thuật phun tại thực địa.
- Lập dự toán công phun, xăng phun và xăng xe ô tô thực hiện tại thực địa.
- Nhân lực: cử 13 cán bộ tham gia (1 lãnh đạo, 3 cán bộ giám sát kỹ thuật và 9 nhân công phun 3 máy × 4 làng × 6 ngày).
Trung tâm Phòng chống sốt rét tỉnh Quảng Ngãi
- Lập dự toán công phun, tẩm màn, xăng phun và xăng xe ô tô thực hiện tại thực địa.
- Nhân lực: cử 19 cán bộ tham gia (1 lãnh đạo, 5 cán bộ giám sát kỹ thuật và 9 nhân công phun 3 máy hoặc bình bơm tay × 4 làng × 6 ngày và 4 nhân công tẩm màn.
Trung tâm Y tế huyện Ba Tơ và Trạm Y tế xã Ba Điền
- Làm việc huyện ủy, UBND huyện Ba Tơ huy động lực lượng tham gia chiến dịch vệ sinh môi trường và nhân công tham gia phun tẩm.
- Cử 4 cán bộ tham gia chiến dịch, tuyên truyền vận động dân vệ sinh môi trường, dọn dẹp nhà cửa, thu gom tiêu hủy chiếu và màn rách chiếu trước khi phun.
- Cấp chiếu mới, màn mới và thuốc sổ giun cho toàn bộ người dân (trừ các đối tượng không được chỉ định).
- Làm công tác chuẩn bị và thông báo lịch phun, tẩm hóa chất tại các làng trước khi đoàn phun hóa chất thực hiện.
Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn
- Chịu trách nhiệm tổng chỉ huy chiến dịch và chỉ đạo về kỹ thuật.
- Dự trù hóa chất diệt côn trùng Permethrine (tạm ứng từ Trung tâm Y tế dự phòng Bình Định), tập huấn và chỉ đạo kỹ thuật phun tại thực địa.
- Lập tổng dự toán công phun hóa chất, tẩmmàn, mua chiếu, mua màn, truyền thông vệ sinh môi trường, xăng phun, xăng xe ô tô và chi phí thực hiện chiến dịch.
- Nhân lực: cử 15 cán bộ tham gia (2 Lãnh đạo, 5 điều tra khu hệ ngoại ký sinh, 2 xét nghiệm ký sinh trùng đường ruột, 3 chỉ đạo chiến dịch phun hóa chất và 3 lái xe).
Trong thời gian triển khai chiến dịch, Viện còn tham gia các doàn điều tra của Bộ Y tế nhằm tiếp tục thu thập các mẫu điều tra làm rõ nguyên nhân dẫn đến hội chứng viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân tại xã Ba Điền và một số xã khác thuộc huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi.