Thực hiện chỉ đạo của Bộ trưởng Bộ Y tế, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn được giao nhiệm vụ phối hợp với Trung tâm Y tế dự phòng, Trung tâm Phòng chống sốt rét tỉnh Quảng Ngãi và Trung tâm Y tế huyện Ba Tơ tổ chức triển khai chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường nhằm hạn chế sự phát triển bệnh dịch tại địa phương, góp phần khống chế bệnh viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân tại xã Ba Điền, huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi.
Xã Ba Điền thuộc huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi gồm có 4 làng (Làng Rêu, Gò Nghênh, Hy Long và làng Tương) với 409 hộ dân và 1.466 nhân khẩu. Tính từ thời điểm xuất hiện bệnh (19/4/2011) đến nay (13/5/2012) đã có 205 trường hợp mắc hội chứng viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân và 21 trường hợp tử vong, trong đó 10 ca tử vong được xác định có liên quan đến bệnh này. Trong số 4 làng ở xã Ba Điền, số bệnh nhân mắc và tử vong tập trung cao nhất ở làng Rêu, sau đó đến Gò Nghênh và Hy Long, còn làng Tương số mắc rất thấp (4 trường hợp) và không có ca tử vong. Qua kết quả điều tra sơ bộ của Đoàn công tác Bộ Y tế về mặt môi trường và côn trùng tại xã Ba Điền, huyện Ba Tơ có hai vấn đề cần quan tâm giải quyết:
Điều kiện môi trường vệ sinh: Cấu trúc nhà cửa và môi trường vệ sinh thuận lợi cho bệnh tật phát sinh và phát triển. Hầu hết đồng bào ở nhà sàn bao gồm cả bếp, cấu trúc nhà cửa hẹp, tối, phên vách sơ sài, củi xếp lớp sát dưới gầm sàn tạo nơi trú ẩn cho các loài ngoại ký sinh có vai trò truyền bệnh; sinh hoạt, ăn, ngủ chung trong một nhà. Chuồng nuôi gia súc, gia cầm ngay cạnh nhà ở, phân vương vãi khắp nơi. Hố xí đào hố ở góc vườn, không có nhà tắm, tắm ngay tại vòi nước. Nước ăn uống sinh hoạt là nước mạch, nước suối, giếng khơi, nước mưa được dùng trực tiếp không lọc. Nhận xét về vệ sinh môi trường làng Tương khá hơn so với 3 làng khác cùng xã Ba Điền, đặc biệt là so với làng Rêu; trong khi số ca mắc tại làng Tương lại thấp hơn rất nhiều so với các làng còn lại, phải chăng điều kiện vệ sinh môi trường là yếu tố góp phần làm tăng số ca mắc bệnh và tử vong ?
Sinh cảnh xã Ba Điền thuộc huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi |
Thành phần loài ngoại ký sinh: Sinh cảnh làng Rêu, xã Ba Điền (huyên Ba Tơ) là sinh cảnh của khu hệ ngoại ký sinh (ve, mò, mạt, bọ chét). Qua kết quả điều tra ban đầu, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn phát hiện gần 200 cá thể ve, mò mạt, bọ chét từ môi trường (giường. chiếu nằm của người dân) và các loại vật nuôi trong nhà (trâu, bò, chó, gà, chuột bạch); trong đó có loài mò đỏ Leptotrombidium deliense là loại truyền bệnh sốt mò chính ở Việt Nam, điều đáng lưu ý là sinh thái của loài mò trưởng thành sống trong đất ẩm nhưng tại làng Rêu (Ba Điền) mò trưởng thành và ấu trùng sống ngay trong chiếu ngủ của người dân, chứng tỏ loài mò này đã thích nghi với môi trường gần người. Ngoài ra còn phát hiện mạt (Laelapstidae), chó (có bọ chét Stenocephalides ở nhà bệnh nhân), trâu (có ve Boophilus microplus) là những loài ngoại ký sinh đóng vai trò trung gian truyền một số bệnh truyền nhiễm như thủy đậu, sốt phát ban… nên không loại trừ có sự góp phần truyền bệnh của các loài ngoại ký sinh này dẫn đến nhiễm trùng cơ hội và tử vong.
Từ những cơ sở điều tra đánh giá về điều kiện môi trường vệ sinh và khu hệ ngoại ký sinh nêu trên, mục đích phun hóa chất nhằm hạn chế các điều kiện phát triển bệnh như hun hóa chất khử khuẩn môi trường bằng Chloramin B và phun hóa chất diệt côn trùng bằng Permethrine. Hai loại hóa chất được chỉ định phun là Chloramin B và Permethrine đang được Bộ Y tế cho phép sử dụng trong lĩnh vực y tế dự phòng với hàm lượng chỉ định không ảnh hưởng tới sức khỏe người dân cũng như các loài vật nuôi trong nhà.Permethrine là hóa chất phân hủy nhanh sau khi phun, ít tác dụng phụ và có hiệu quả cao diệt các loài côn trùng truyền bệnh.
Theo kế hoạch đã thống nhất với ngành y tế Quảng Ngãi, chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường được tiến hành đồng thời với chiến dịch vệ sinh môi trường tại toàn bộ xã Ba Điền từ 9/5/2012 đến 13/5/2012.Đồng thời trong thời gian này, Viện phối hợp tốt với các đoàn điều tra nguyên nhân của Bộ Y tế để triển khai chiến dịch đúng tiến độ và không ảnh hưởng tới kết quả điều tra. Để đảm chiến dịch triển khai đúng kế hoạch và hiệu quả, trên 200 người được huy động gồm các đơn vị chuyên môn kỹ thuật và lực lượng tình nguyện tại địa phương bao gồm Trung tâm Y tế dự phòng Quảng Ngãi (13 cán bộ): chỉ đạo kỹ thuật và phun hóa chất khử trùng môi trường; Trung tâm Phòng chống sốt rét Quảng Ngãi (18 cán bộ): chỉ đạo kỹ thuật và phun hóa chất diệt côn trùng, tẩm màn; Trung tâmtế huyện Ba Tơ và Trạm Y tế xã Ba Điền (10 cán bộ): làm việc huyện ủy, UBND huyện Ba Tơ huy động lực lượng tham gia chiến dịch vệ sinh môi trường; thu hồi tiêu hủy chiếu cũ, cấp chiếu mới và cấp thuốc tẩy giun toàn dân; Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn (15 cán bộ): tổng chỉ huy chiến dịch, tập huấn và chỉ đạo kỹ thuật, lập tổng dự toán kinh phí thực hiện., Các đoàn thể thuộc huyện Ba Tơ và xã Ba Điền (Đoàn Thanh niên, công an huyện, huyện đội và các lực lượng tình nguyện): 150 người tham gia chiến dịch vệ sinh làm sạch môi trường trước khi phun hóa chất.
Chiến dịch tổng vệ sinh môi trường
Chiến dịch vệ sinh môi trường tiến hành trước khi tổ chức chiến dịch phun hóa chất, vì với điều kiện môi trường vệ sinh kém như hiện nay việc chỉ định phun hóa chất sẽ không hiệu quả. Trọng tâm nội dung chiến dịch thông báo toàn bộ dân vùng chỉ định phun hóa chất dọn dẹp nhà cửa, mở toàn bộ cửa sổ và cửa ra vào lấy ánh sáng để đoàn phun hóa chất thực hiện. Xếp gọn đống củi, quét dọn sạch sẽ gầm sàn và xung quanh nhà. Quét dọn sạch sẽ chuồng gia súc, phân chuồng vương vãi xung quanh được thu gom để phun khử khuẩn; phát quang bụi rậm và lấp các ổ nước đọng quanh nhà Thu gom toàn bộ chiếu nằm và số màn rách đốt tại chỗ cùng với phân, rác thải trước khi cấp chiếu và màn mới. Tuyên truyền cho người dân biết chiến dịch phun hóa chất không ảnh hưởng đến sức khỏe người cũng như gia súc và hạn chế sự phát sinh bệnh dịch. Từ 9/5 đến 11/5/2012 các đơn vị thực hiện cùng với lực lượng tham gia chiến dịch được huy động đã tập kết toàn bộ vật tư, hóa chất xuống xã Ba Điền gồm chiếu mới cấp cho dân (thay chiếu cũ thu hồi và tiêu hủy): 1000 chiếc; màn tẩm hóa chất (sau khi thu hồi và tiêu hủy màn rách): 1000 chiếc; thuốc tẩy giun Albendazole 400 mg: 2000 viên; hóa chất diệt côn trùng Permethrine 50EC: 60 lít; hóa chất khử khuẩn môi trường Chloramin B: 500 kg; hóa chất tẩm màn Icon 2,5CS: 18 lít; loa truyền thông: 4 chiếc; xăng vận chuyển và thực hiện chiến dịch: 2500 lít. Tập huấn kỹ thuật phun hóa chất, tẩm màn, đồng thời tổng vệ sinh môi trường tại các làng Gò Nghênh, Hy Long và làng Tương theo đúng nội dung đã được hướng dẫn (riêng làng Rêu tiến hành sau cùng chiến dịch phun hóa chất vì đoàn công tác của Bộ Y tế đang điều tra nguyên nhân). Tuyên truyền nhân dân dọn dẹp nhà cửa, thu gom tiêu hủy phân, rác thải và thông báo lịch phun, tẩm hóa chất tại các làng; vận động bệnh nhân bị mắc bệnh viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân đến điều trị tại các tuyến bệnh viện.
Tổng vệ sinh môi trường trước khi tiến hành phun hóa chất |
Chiến dịch tổng vệ sinh đã phần nào làm sạch môi trường đảm bảo cho chiến dịch phun hóa chất đạt hiệu quả, tuy nhiên tại một số làng như làng Rêu, Gò Nghênh chỉ mang tính tương đối vì quá nhiều phân chuồng vương vãi, nền chuồng gia súc làm bằng xi măng khó xử lý; cấu trúc nhà người dân hẹp, tối, không có cửa sổ lại nằm trên triền núi dốc nên vệ sinh trong nhà khó khăn. Một số bệnh nhân bị mắc bệnh viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân nằm ở nhà không chịu đến bệnh viện để được điều trị.
Chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường
Từ 12/5 đến 13/5/2012 chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường được tiến hành đồng loạt tại các làng Rêu, Gò Nghênh, Hy Long và làng Tương. Trước khi phun hóa chất các lực lượng tham gia thu hồi chiếu cũ và màn rách đốt tại chỗ cùng với phân và rác thải. Cấp chiếu mới và thuốc sổ giun cho toàn bộ người dân (trừ các đối tượng không được chỉ định). Trong khi phun hóa chất để tránh chồng chéo, đội phun hóa chất khử khuẩn môi trường đi trước, sau đó đến đội phun hóa chất diệt côn trùng và tẩm màn. Vị trí phun hóa chất diệt côn trùng (Permethrine): mặt dưới sàn nhà (phun máy), mặt trên sàn nhà và xó xỉnh trong nhà (phun tay); mặt trên và xung quanh đống củi để dưới gầm sàn (phun máy); mặt đất dưới sàn nhà và chung quanh nhà (phun máy); chuồng gia súc gần nhà và bờ bụi quanh nhà (phun máy). Vị trí phun hóa chất khử khuẩn (Chloramin B): theo chỉ định phun hóa chất khử khuẩn môi trường; các hố phân gia súc đã được vùi lấp, ổ nước đọng và bãi rác quanh nhà (phun máy). Các cán bộ kỹ thuật của Viện, Trung tâm Y tế dự phòng và Trung tâm Phòng chống sốt rét phân công giám sát chặt chẽ các đội phun/tẩm để đảm bảo thực hiện triệt để đúng quy trình kỹ thuật, không bỏ sót nhà nào.
 |
 |
Chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường |
Chiến dịch phun hóa chất đạt yêu cầu đề ra, được người dân hưởng ứng, nhất là những nhà có bệnh nhân viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân. Tuy nhiên đội phun phải thực hiện liên tục cho 409 hộ gia đình tại 4 làng thuộc xã Ba Điền trong điều kiện trời nắng nóng gay gắt nên gặp nhiều khó khăn, một số hộ dân không chịu đổi chiếu mới nên không thể tiêu hủy chiếu cũ (lý do muốn dùng chiếu ny lon) đã được ghi nhận để xử lý bổ sung sau.
Tẩm màn, cấp mới màn tẩm hóa chất và chiếu nằm mới cho người dân
Do chiếu nằm của người dân rất nhiều ve, mò, mạt, bọ chét không phun trực tiếp lên được nên Viện đề nghị Bộ Y tế cho phép thu hồi chiếu cũ tiêu hủy và mua cấp chiếu mới thay thế trong giai đoạn bệnh đang phát triển. Sau khi phun hóa chất cần thiết cấp màn tẩm hóa chất cho dân để đảm bảo tác dụng xua diệt mò, mạt, bọ chét trong một thời gian vì loại hóa chất chỉ định phun phân hủy nhanh và tồn lưu không lâu. Tẩm toàn bộ số màn cũ có trong dân bằng hóa chất tẩm Icon 2,5CS là loại hóa chất đang sử dụng trong Chương trình Quốc gia PCSR có hiệu quả xua, diệt côn trùng, không ảnh hưởng đến người và gia súc. Cấp mới màn tẩm nhằm xua diệt ngoại ký sinh trùng và côn trùng truyền bệnh sau chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường. Cấp miễn phí chiếu nằm mới cho người dân, thu hồi toàn bộ chiếu nằm cũ đem tiêu hủy cùng lúc với chiến dịch vệ sinh môi trường.
Tẩm màn, cấp mới màn tẩm hóa chất và chiếu nằm mới cho người dân |
Xét nghiệm phân tìm ký sinh trùng đường ruột và tẩy giun cho dân
Xét nghiệm phân tại chỗ cho toàn bộ bệnh nhân mắc hội chứng viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân đang nằm điều trị tại Bệnh viện huyện Ba Tơ và ở xã Ba Điền; xác định 33,33% số người được xét nghiệm bị nhiễm ký sinh trùng đường ruột, đặc biệt là giun đũa và gin móc. Cấp thuốc tẩy giun Albendazole toàn dân (trừ phụ nữ có thai, người cho con bú, người mắc bệnh kết hợp và bệnh nhân viêm dày sừng da bàn tay, bàn chân).
Điều tra côn trùng, ngoại ký sinh trước và sau chiến dịch
Điều tra trước chiến dịch để biết thành phần các loại côn trùng và ngoại ký sinh có khả năng truyền bệnh tại xã Ba Điền. Trước khi triển khai chiến dịch phun hóa chất và vệ sinh môi trường (từ ngày 5/5 đến 10/5/2012), Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn đã cử 6 cán bộ điều tra xác định ngoại ký sinh và côn trùng có khả năng truyền bệnh (ve, mò, mạt, bọ chét, muỗi) ở môi trường (chiếu nằm, chăn, màn, phạm vi nhà ở), vật nuôi (trâu/bò, chó/mèo, gà, chuột bạch) và thú gậm nhấm (chuột, sóc, chồn) gần nhà của 40 nhà bệnh nhân và 40 nhà không có bệnh để đối chứng.
Điều tra sau chiến dịch để đánh giá hiệu quả của hóa chất phun, tẩm diệt côn trùng và các loài ngoại ký sinh gây bệnh tại địa phương. Sau khi hoàn thành chiến dịch (từ 14/5 đến 18/5/2012), Viện sẽ điều tra lại 1/2 số nhà nêu trên (20 nhà bệnh nhân và 20 nhà không có bệnh nhân) để đánh giá hieeuk quả diệt côn trùng của hóa chất sử dụng. Kết quả điều tra này sẽ được báo cáo bằng văn bản sau khi thu thập, xử lý mẫu vật.
Đánh giá kết quả chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường
Ngày 14/5/2012 tổ chức họp đánh giá rút kinh nghiệm chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn tại huyện Ba Tơ với sự có mặt của Huyện ủy, UBND huyện Ba Tơ, Lãnh đạo Sở Y tế, Trung tâm Y tế dự phòng, Trung tâm Phòng chống sốt rét Quảng Ngãi, Trung tâm Y tế huyện Ba Tơ, Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn trước khi báo cáo kết quả về Bộ Y tế và UBND tỉnh Quảng Ngãi.
 |
PGS.TS Triệu Nguyên Trung-Viện trưởng Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn
phát biểu tại cuộc họp đánh giá rút kinh nghiệm chiến dịch phun hóa chất
diệt côn trùng và khử khuẩn tại huyện Ba Tơ. |
 |
Sau khi kết thúc chiến dịch giao Trung tâm Y tế huyện Ba Tơ tiếp tục duy trì công tác vệ sinh môi trường, tuyên truyền giáo dục sức khỏe nhân dân vùng có bệnh có ý thức tự bảo vệ sức khỏe để kết quả thực hiện chiến dịch đã thực hiện bền vững. Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn và các đơn vị phối hợp đã hoàn thành nhiệm vụ Bộ Y tế giao, mong rằng chiến dịch phun hóa chất diệt côn trùng và khử khuẩn môi trường sẽ đem lại hiệu quả thiết thực, góp phần cải thiện môi trường sống, giảm gánh nặng bệnh tật, đem lại sức khỏe và sức sản xuất cho nhân dân địa phương.