Thông tin về ca bệnh ký shnh trùng ăn não ngườiđầu tiên phát hiện ở Việt Nam đã làm dư luận hoang mang lo lắng, mặc dù Cục Y tế dự phòng-Bộ Y tế đã có những khuyến cáo cần thiết về khả năng phát triển và cách phòng tránh căn bệnh này. Chúng tôi xin tổng hợp một số thông tin về loại ký sinh trùng amips ăn não người để bạn đọc quan tâm hiểu rõ.
Về ca bệnh amip ăn não người phát hiện ở Việt Nam
Diễn biến ca bệnh
Bệnh nhân nam 25 tuổi, quê Phú Yên, tạm trú tại Q.Bình Thạnh, TP.Hồ Chí Minh đã tử vong sau một ngày nhập viện tại Bệnh Nhiệt đới TP.HCM, Kết quả xét nghiệm xác định bệnh nhân. mắcloại “amip ăn não người”.
Trung tuần tháng 7/2012, trong lúc trở về quê để dự đám cưới người thân, bệnh nhân đã cùng bạn bè lặn bắt trai ở một cái bàu (một dạng ao, hồ rộng lớn) gần nhà. Sau khi trở lại TP.Hồ Chí Minh, ngày 30/7, bệnh nhân bỗng lên cơn sốt, nhức đầu, tự mua thuốc uống nhưng không khỏi. Đến 22g40 cùng ngày, bệnh nhân nhập Bệnh viện Nhân dân Gia Địn với biểu hiện nhức đầu, lơ mơ và. được chuyển gấp đến BV Bệnh Nhiệt đới điều trị,  |
Hình ảnh amip tấn công não người. |
| |
Tại BV Bệnh Nhiệt đới, bệnh nhân sốt 39 độ C, lơ mơ, cổ cứng, thở nhanh 30 lần/phút. Kết quả xét nghiệm soi dịch não tủy không thấy có vi trùng lao hay vi nấm gây viêm màng não nhưng lại có sự hiện diện của một loại amip. Sau đó, bệnh nhân vẫn sốt cao, 40 - 41 độ C, suy hô hấp, xuất huyết tiêu hóa và rơi vào tình trạng hôn mê sâu. Đến 23g ngày 31/7 bệnh nhân nhiều lần bị ngưng tim đột ngột, tử vong. Sau khi tử vong, Bệnh Nhiệt đới tiếp tục làm nhiều xét nghiệm và kết quả xét nghiệm sinh học phân tử PCR xác định nguyên nhân tử vong do “amip ăn não người”.
Khả năng phát triển của bệnh và yêu cầu nghiên cứu
Mặc dù đã xuất hiện ca bệnh đầu tiên và tử vong do ký sinh trùng amip ăn não người tại Việt Nam, tuy nhiên chúng ta cũng không nên quá lo lắng vì cũng như trên thế giới đây là dạng bệnh do amip rất hiếm gặp và chỉ xảy ra rải rác, không phát triển thành dịch. Ở nước ta, hệ thống ao hồ chằng chịt, cùng với điều kiện vệ sinh môi trường rất thuận lợi cho mầm bệnh phát triển, nhưng cho đến nay mới chỉ phát hiện được ca bệnh đầu tiên nhiễm bệnh và tử vong chứng tỏ tần suất xuất hiện bệnh rất thấp.  |
| Amip xâm nhập qua xoang mũi và lên não. |
Tuy nhiên với mức độ nguy hiểm của bệnh và tỷ lệ tử vong cao, từ ca bệnh này chúng ta cần có kế hoạch kiểm soát vềký sinh trùng Naegleria fowleri, trước hết là khuyến cáo người dân không nên bơi lội ở những nơi ký sinh trùng có khả năng phát triển, đồng thời khoanh vùng nơi nghi có ký sinh trùng gây bệnh xâm nhập (Phú Yên) để nghiên cứu mầm bệnh (tác nhân gây bệnh), đường lây truyền, các yếu tố dịch tễ học, lâm sàng, điều trị vànhận thức của người dân để có cơ sở khoa học đề xuất biện pháp phòng chống hiệu quả.
Tổng quan về amip ăn não (the brain-eating amoeba)
Tác nhân gây bệnh
Naegleria fowleri được biết như một loại amips ăn não ("the brain-eating amoeba") là một loại tác nhân sống tự do trong các vật thể ẩm và nước ngọt như ao, hồ, sông và các suối nước nóng. Ngoài ra, còn tìm thấy trong các vùng đất, gần nơi thải nước của các nhà máy công nghiệp và các hồ bơi chưa khử trùng chlorid có chứa giai đoạn trùng roi tạm thời và dạngamips. Không có bằng chứng về vi trùng này sống trong nước đại dương. Nó lệ thuộc vào nhóm gọi là Percolozoa hoặc Heterolobosea, tuy không phải là một amoeba thật sự, nhưng vẫn được coi như một loài để tiện theo dõi., do đó còn gọi là bệnh do đơn bào Naegleria fowleri.
N. fowleri có thể xâm nhập và tấn công vào hệ thần kinh trung ương, mặc dùhiếm khi xảy ra, song nếu bị nhiễm trùng thường dẫn đến tử vong với tỷ lệ khoảng 98%.
Lịch sử phát hiện bệnh
Bệnh “amip ăn não người” được hai bác sĩ M. Fowler và R. F. Carter lần đầu tiên mô tả ở Australia vào năm 1965 do một loại đơn bào vừa có dạng roi vừa có dạng amip (amebo-flagellates). Năm 1966, ông Fowler đặt tên cho loại amip này là Naegleria fowleri, cho đến nay có khoảng 150 ca bệnh đã được xác định trong nhiều quốc gia và chỉ có 1 ca được cứu sống vào năm 1978.
-Mỹ: giai đoạn năm 1937-2007 có 121 nạn nhân tử vong, riêng năm 2001-2011 đã có 35 ca tử vong được báo cáo; trong đó đến 32 ca tiếp xúc với nguồn nước ở khu vui chơi giải trí.
-New Zealand: năm 1968-1978 có 8trường hợp tử vong sau khi các nạn nhân bơi trong một hồ nước ấm ở khu vực Waikato.
-Pakistan: 2 bệnh nhân nam 39 tuổi và 54 tuổi tử vong vào năm 2010.
-Tiệp Khắc cũ: từ năm 1962-1965 đã ghi nhận 16 bệnh nhân chết vì viêm não - màng não cấp do tắm trong một bể bơi.
Quá trình nhiễm bệnh
Naegleria fowleri xâm nhập vào cơ thể người thông qua mũi xoang, khi người đi bơi trong các nơi chứa nước ngọt, ấm như sông, ao hồ. Loài amip Naegleria fowleri chu du đến mũi đến não và ở đó chúng phá hủy mô não. Naegleria fowleri thường được tìm thấy trong:
·Các vật thể trong nguồn nước ngọt ấm như sông, hồ;
·Các vùng có địa nhiệt hoặc suối nước nóng tự nhiên;
·Nước âm thải ra từ các khu hoặc nhà máy công nghiệp;
·Nguồn nước uống xuất phát từ địa nhiệt;
·Trong đất ẩm;
·Hồ bơi mà ít khi được bảo trì, bảo dưỡng và quan tâm đến vấn đề vệ sinh, nhất là vấn đề sát khuẩn;
·Nước ấm với nhiệt độ < 47°C
·Naegleria fowleri không thể tìm thấy trong nước muối, như ở đại dương.
Chu kỳ sinh học với các giai đoạn nang, roi và tư dưỡng (Cyst, Flagellate, Trophozoite).
Naegleria fowleri tồn tại trong 3 thể: thể nang, tư dưỡng (ameboid) và roi (flagellate).
Giai đoạn nang
Các thể tư dưỡng đóng kén do trong điều kiện không thích hợp. Các yếu tố gây nên sự hình thành nang kén gồm có sự túng thiếu thức ăn, đông đúc, quá trình khử nước, tích tụ chất thải và điều kiện nhiệt độ lạnh. N. fowleri đã được tìm thấy để đóng kén tại nhiệt độ dưới 10°C.
Thể tư dưỡng
Giai đoạn sinh sản của các vi trùng đơn bào, điều này phát triển nhanh nhất ở khoảng nhiệtđộ 42°C và tăng sinh thông qua phân chianhị phân. Giai đoạn tư dưỡng được đặc trưng bởi một nhân và một vòng bao xung quanh. Các thể tư dưỡng chu du nhờ vào các chân giả (pseudopodia), tiến trình này diễn ra tạm thời và hoàn chỉnh bào tương hạt (granular cytoplasm). Các thể giả (pseudopodia form) có những điểm khác nhau dọc theo tế bào, nên cho phép các thể tư dưỡng có định hướng thay đổi. Trong giai đoạn sống tự do, các thể tư dưỡng ăn vi khuẩn. trong các mô, thì các thể tư dưỡng ăn theo lối thực bào các tế bào hồng cầu và phá hủy mô.
Thể roi
Một thể hai roi (biflagellate form) xuất hiện khi các thể tư dưỡng biểu hiện sự thay đổi trong nồng độ các ion như như thay đổi trong nước cất. Sự chuyển dạng của thể tư dưỡng sang thể roi xảy ra trong một vài phút.
Triệu chứng và cách phát hiện
Triệu chứng
Các triệu chứng khởi đầu của nhiễm trùng bắt đầu là 1-14 ngày kể từ khi phơi nhiễm mầm bệnh bao gồm nhưng không giới hạn về thay đổi mùi vị, nhức đầu, buồn nôn, nôn mửa, sốt, cứng cổ. Các triệu chứng thứ phát bao gồm lú lẫn, u ám, thiếu tập trung, thất đều và cơn co giật. Sau khi các triệu chứng bắt đầu, diễn tiến bệnh nhanh chóng qua 3-7 ngày và có thể chết xảy ra từ 7-14 ngày kể từ khi phơi nhiễm.
Cách phát hiện
N. fowleri có thể phát triển trong một số loại dung dịch hoặc môi trường vô khuẩn (axenic media) hoặc các đĩa thạch agar không có chất dinh dưỡng được phủ bởi vi khuẩn (non - nutrient agarplates coated with bacteria). Escherichia coli có thể sử dụng để “overlay” trên các đĩa thạch không có chất dinh dưỡng và nhỏ một giọt dịch não tủy lắng thêm vào đó. Rồi đưa các đĩa thạch này vào ủ trong điều kiện nhiệt độ 370C và kiểm tra mỗi ngày để sạch agar trong các vết mỏng, điều này chỉ ra rằng các thể tư dưỡng đã ăn vi khuẩn.
Phát hiện tác nhân gây bệnh này trong nước có thể thực hiện bởi ly tâm mẫu nước có bổ sung thêm Escherichia coli, rồi thì dùng thêm viên thức ăn (pellet) bổ sung vào môi truowngf thạch không có chất dinh dưỡng. Sau vài ngày, đĩa được quan sát vi thể và các nang Naegleria được xác định thông qua kiểm tra hình thái học. Việc xác định cuối cùng của các loài có thể thực hiện bằng nhiều phương pháp hóa sinh hoặc sinh học phân tử khác nhau.
Việc xác định có mặt của Naegleria có thể được làm bởi thử nghiệm tạo roi (flagellation test), ở đó ký sinh trùng xuất hiện rõ trong môi trường nhược trương (hypotonic environment) như nước cất chẳng hạn. Naegleria ngược với các loài amoebae khác, chỉ cần phân biệt trong vòng 2 giờ chuyển thành thể roi. Tính sinh bệnh học có thể được xác định thêm nhờ vào sư phơi nhiễm với nhiệt độ cao (42°C): Naegleria fowleri có thể phát triển ở nhiệt độ này nhưng loài Naegleria gruberi không sinh bệnh thì không.
Chẩn đoán
Các nghiên cứu hiện nay tập trung vào sự phát triển các kỹ thuật như các thử nghiệm chẩn đoán real time PCR-một phương pháp được phát triển có liên quan đến giám sát tiến trình khuếch đại trong real-time với sự lai có vật dò đánh dấu đích trình tự MpC15, trong đó là duy nhất đối vớiN. fowleri. Một nhóm khác sử dụng phản ứng multiplex 3 real-time PCR như là một chẩn đoán đối với N. fowleri, cũng như Acanthamoeba spp. và Balamuthia mandrillaris. Điều này có thể chứng minh như là một xét nghiệm có hiệu quả.
Chẩn đoán kịp thời vẫn là một trở ngại lớn và là yếu tố vô cùng quan trọng để điều trị thành công các ca nhiễm trùng, vì hầu hết các ca chỉ được làm rõ sau khi đã giải phẩu tử thi. Nhiễm trùng đã giết chết 121 người tại mỹ từ năm 1937 đến năm 2007, bao gồm 6 ca trong năm 2007 (3 ca tại Florida, 2 ca tại Texas và 1 ca tại Arizona). Bệnh đã giết đi một ca vào năm 2008 tại California, 1 ca vào năm 2009 tại Florida và vào năm 2010 có 3 ca báo cáo; 1 ca ở Arkansas, 1 ở Minnesota và 1 ca ở Texas, với ca thứ 4 amip chưa xác định tại South Carolina. Vào tháng 8.2011, có những ca tử vong riêng lẻ tại Virginia, Louisiana và Florida
Điều trị - thuốc đặc hiệu ?
Amphotericin B có hiệu quả chống lại N. fowleri trên in vitro, nhưng tiên lượng vẫn còn ảm đạm đối với các trường hợp mắc PAM, và quá trình sống sót vẫn ít hơn 1%. Về cơ bản của các bằng chứng in vitro đơn thuần, khuyến cáo CDC hiện tại điều trị bằng Amphotericin B đối với PAME tiên phát, nhưng không có bằng chứng nào liệu pháp điều trị này có hiệu quả trên bệnh nhân. Điều trị phối hợp miconazole, sulfadiazine và tetracycline đã cho thấy thành công có giới hạn chỉ khi chỉ định sớm trong giai đoạn đầu tiên của nhiễm trùng.
Trong khi miltefosine điều trị có hiệu quả trên các nghiên cứu in vivo ở chuột, thì Chlorpromazine (Thorazine) chỉ ra là một chất có hiệu quả nhất, các tác giả kết luận rằng "Chlorpromazine có hoạt tính điều trị tốt nhất chống lại N. fowleri trên cả in vitro và in vivo. Do đó, chúng có thể là tác nhân hữu ích nhất trong điều trị PAME hơn là amphotericin B"
Các chiến lược dự phòng y tế công cộng
Hiện tại, không có một biện pháp nào triển khai rộng rãi để dự phòng vì tỷ lệ nhiễm của N. fowleri thấp. Tuy nhiên, vì tính tử vong của viêm não màng não tiếp đó, nên cần có những nổ lực nghiên cứu và phát triển cả về mặt chẩn đoán và điều trị. Ngoài ra, một ca bệnh có thể làm tăng kiến thức về N. fowleri và cần có những báo cáo chính xác hơn.
Tài liệu tham khảo
1."The Centers for Disease Control and Prevention, Division of Parasitic Diseases - Naegleria Infection Fact Sheet". http://www.cdc.gov/Ncidod/dpd/parasites/naegleria/factsht_naegleria.htm.
2."6 die from brain-eating amoeba after swimming". Associated Press. MSNBC. September 28, 2007. http://www.msnbc.msn.com/id/21034344/.
3.Fowler, M; Carter, RF (1965). "Acute pyogenic meningitis probably due to Acanthamoeba sp.: a preliminary report". British medical journal 2 (5464): 740–2.
4.Butt, Cecil G. (1966). "Primary Amebic Meningoencephalitis". New England Journal of Medicine 274 (26): 1473–6. doi:10.1056/NEJM196606302742605.
5.Symmers, WC (1969). "Primary amoebic meningoencephalitis in Britain". British medical journal 4 (5681): 449–54. PMC 1630535.
6.Marciano-Cabral, F (1988). "Biology of Naegleria spp". Microbiological reviews 52 (1): 114–33. PMC 372708.
7.Chang, SL (1978). "Resistance of pathogenic Naegleria to some common physical and chemical agents". Applied and environmental microbiology 35 (2): 368–75.
8.Marciano-Cabral, F; John, DT (1983). "Cytopathogenicity of Naegleria fowleri for rat neuroblastoma cell cultures: scanning electron microscopy study". Infection and immunity 40 (3): 1214–7.
9.http://animal.discovery.com/videos/monsters-inside-me-the-brain-eating-amoeba.html
10.Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (2008). "Primary amebic meningoencephalitis--Arizona, Florida, and Texas, 2007". MMWR. Morbidity and mortality weekly report 57 (21): 573–7. PMID 18509301. http://www.cdc.gov/
11.Bauman, Robert W. (2009). "Microbial Diseases of the Nervous System and Eyes". Microbiology, With Diseases by Body System (2nd ed.). San Francisco: Pearson Education. p. 617.
12.Kim, J.-H.; Jung, S.-Y.; Lee, Y.-J.; Song, K.-J.; Kwon, D.; Kim, K.; Park, S.; Im, K.-I. et al. (2008). "Effect of Therapeutic Chemical Agents In Vitro and on Experimental Meningoencephalitis Due to Naegleria fowleri". Antimicrobial Agents and Chemotherapy 52 (11): 4010–6.
13.Green, Kristen (August 16, 2011). "Amoeba caused Henrico boy's fatal infection". Richmond Times-Dispatch. http://www2.timesdispatch.com/m/news/2011/
14.Weiner, Jeff (August 13, 2011). "Courtney Nash: Brevard teen with suspected amoeba infection dies". Orlando Sentinel. http://www.orlandosentinel.com/
15.Donald C. Lehman; Mahon, Connie; Manuselis, George (2006). Textbook of Diagnostic Microbiology (3rd ed.). Philadelphia: Saunders. ISBN 1-4160-2581-2.
16.Pougnard, C.; Catala, P.; Drocourt, J.-L.; Legastelois, S.; Pernin, P.; Pringuez, E.; Lebaron, P. (2002). "Rapid Detection and Enumeration of Naegleria fowleri in Surface Waters by Solid-Phase Cytometry". Applied and Environmental Microbiology 68 (6): 3102–7.
17.Maďarová, Lucia; Trnková, Katarína; Feiková, Soňa; Klement, Cyril; Obernauerová, Margita (2010). "A real-time PCR diagnostic method for detection of Naegleria fowleri". Experimental Parasitology 126 (1): 37–41.
18.Qvarnstrom, Y.; Visvesvara, G. S.; Sriram, R.; Da Silva, A. J. (2006). "Multiplex Real-Time PCR Assay for Simultaneous Detection of Acanthamoeba spp., Balamuthia mandrillaris, and Naegleria fowleri". Journal of Clinical Microbiology 44 (10): 3589–95.
19.Song, K; Jeong, S; Park, S; Kim, K; Kwon, M; Im, K; Pak, J; Shin, H (2006). "Naegleria fowleri: Functional expression of the Nfa1 protein in transfected Naegleria gruberi by promoter modification". Experimental Parasitology 112 (2): 115–20.
20.Jung, S; Kim, J; Lee, Y; Song, K; Kim, K; Park, S; Im, K; Shin, H (2008). "Naegleria fowleri: nfa1 gene knock-down by double-stranded RNAs". Experimental Parasitology 118 (2): 208–13.
21.Ccaronerva, L.; Novak, K. (1968). "Amoebic Meningoencephalitis: Sixteen Fatalities". Science 160 (3823): 92–92.
22.Cursons, R; Sleigh, J; Hood, D; Pullon, D (2003). "A case of primary amoebic meningoencephalitis: North Island, New Zealand". The New Zealand medical journal 116 (1187): U712.
23."Naegleria - Frequently Asked Questions (FAQs)". Centers for Disease Control and Prevention. July 5, 2011. http://www.cdc.gov/parasites/naegleria/faqs.html. Retrieved 2011-08-17.
24."Suicide Deaths" (PDF). http://www.maricopa.gov/publichealth/Services/EPI/pdf/hsr/HSR-1998-2002.pdf.
25."Parasitic Infection Kills Two Tulsa Swimmers". http://health.dailynewscentral.com/
26."Deadly amoeba lurks in Florida lakes". CNN. http://www.cnn.com/
27.Oppmann, Patrick; Zarrella, John (October 5, 2007). "Rare but deadly amoeba infection hard to prevent". CNN. http://www.cnn.com/
28."Brain-Eating Amoeba Kills Arizona Boy". http://www.kpho.com/news/14214579/detail.html.
29."Arizona Teen Becomes Sixth Victim This Year of Brain-Eating Amoeba". Fox News. http://www.foxnews.com/story/0,2933,298338,00.html. Retrieved 2007-09-27.
30."Boy who dies from rare amoeba saves 2 others". 10 News. WTSP. September 29, 2009. http://www.wtsp.com/news/mostpop/story.aspx
31."Liza Hollingsworth dies from amoebic meningitis". http://www.ksdk.com/news/local/story.
32."Meningitis death first-of-its-kind for Minnesota". TwinCities.com. http://www.twincities.com/
33."Tarrant County resident dies from amoeba infection". Pegasus News. August 31, 2010. http://www.pegasusnews.com/
34."7 year old dies of rare brain infection". http://arkansasmatters.com/
35."'Brain-eating amoeba' kills third person". msnbc.com. 8/17/2011. http://www.msnbc.msn.com.
36.Weiner, Jeff (2011-08-13). "Courtney Nash dead: Brevard teen with suspected amoeba infection dies at Orlando hospital - South Florida". Sun-sentinel.com. http://www.sun-sentinel.com/health/
37."‘Brain-eating amoeba’ claims second victim this month". http://news.yahoo.com/blogs/lookout/brain-eating-amoeba-claims-second-victim-month-161107259.html.
38."State reports rare water-borne illness | Richmond Times-Dispatch". Timesdispatch.com. 2011-08-13. http://www2.timesdispatch.com/
39."Brain Eating Amoeba invades Pakistan - Teeth Maestro". http://teeth.com.pk/blog/2010/10/28/brain-eating-amoeba-pakistan.