“Amip ăn não người” dễ hiểu sai thành amip đường ruột
Sau khi Phụ Nữ đăng bài Việt Nam xuất hiện "amip ăn não người" (ngày 29/8), nhiều độc giả gửi thư về tòa soạn, thắc mắc trước luồng thông tin: bệnh này đã có từ lâu tại Việt Nam, loại amip ăn não có cả trong rau bẩn và rất hiếm khi gây tử vong.
Để rộng đường dư luận, Phụ Nữ đã phỏng vấn GS-BS Trần Vinh Hiển (ảnh) - cố vấn Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới TP.HCM, nguyên Chủ nhiệm Bộ môn Ký sinh trùng, Đại học Y Dược TP.HCM về vấn đề này.
Thưa ông, có ý kiến cho rằng “amip ăn não người” không chỉ có trong nước mà có cả trên rau nhiễm bẩn và nhiều người Việt Nam mắc phải?
GS Trần Vinh Hiển: Trong y văn thế giới có mô tả loại “amip ăn não người”, với tên khoa học Naegleria fowleri. Tuy nhiên, đây là lần đầu tiên tôi nghe Việt Nam phát hiện và báo cáo ca bệnh này. Thậm chí, thời gian tôi còn giảng dạy ở Pháp cũng chưa nghe thấy có ca tương tự. Điều đó cho thấy, ngay cả các nước trên thế giới cũng ít gặp ca bệnh này. Nguyên nhân hiếm gặp vì “amip ăn não người” chỉ hoạt động chủ yếu ở các ao, hồ, sông, suối với dòng nước nóng trên 350C hoặc các vùng nước có chất thải công nghiệp dơ bẩn.
Phải chăng do hiếm gặp hay còn một số loại amip khác cũng tấn công não người nên một số người đã nhầm lẫn, chưa hiểu cặn kẽ về loại amip Naegleria fowleri?
Amip còn được gọi là trùng chân giả. Có rất nhiều loại amip khác nhau và được chia thành hai nhóm: amip ký sinh và amip tự do. Amip ký sinh là những amip có quá trình sinh sản liên quan đến ký chủ (cơ thể người), nếu không có ký chủ, chúng sẽ không tồn tại. Tóm lại, một phần hoặc toàn bộ vòng đời của nó có liên quan đến cơ thể người. Trong nhóm amip ký sinh có thể kể đến: amip Entamoeba histolytica, Entamoeba coli, Entamoeba polecki, Entamoeba gingivalis… Các loại amip này thường không gây bệnh, ngoại trừ amip Entamoeba histolytica tồn tại ở đại tràng, tấn công vách ruột gây ra bệnh kiết lỵ. Nếu mắc kiết lỵ mà không điều trị thì amip này mới xâm nhập vào mạch máu lớn như động mạch, tĩnh mạch để đến gan, phổi gây áp-xe gan, áp-xe phổi và cũng có thể tấn công lên não nhưng rất hiếm xảy ra. Bệnh amip đường ruột này thuộc bệnh cổ điển và nhiều người Việt Nam mắc phải.
Riêng nhóm amip tự do dù được y khoa đặt vào nhóm ký sinh trùng nhưng chúng hoàn toàn không ký sinh, sinh sản ở người. Vì không phụ thuộc vào cơ thể người nên chúng vẫn tồn tại trong môi trường tự nhiên và ăn các loại vi khuẩn khác để sống. Chúng được phát hiện ở người là do lạc chỗ, nhưng để tồn tại buộc chúng phải ăn não. Hiện nay, amip tự do có ba loại là Naegleria fowleri, Acanthamoeba species, Balamuthia mandrillavis và chúng có hình dạng khác nhau. Nếu amip Naegleria fowleri tấn công não ở người khỏe mạnh thì hai loại amip còn lại chủ yếu tấn công não của người suy giảm miễn dịch.
Như vậy, cơ chế gây bệnh ở hai nhóm amip này hoàn toàn khác nhau?
Chính xác. Nếu amip Entamoeba histolytica (gây ra bệnh kiết lỵ, tiêu chảy nêu trên - PV) có trong phân, nước bẩn, các loại rau, thực phẩm, tấn công người qua đường tiêu hóa thì amip Naegleria fowleri (amip ăn não người) lại chui vào mũi để lên não sau khi bệnh nhân bị xộc nước nhiễm nguồn bệnh. Vì vậy, rất hiếm khi xảy ra tình trạng nhiễm amip này.
Theo GS, “amip ăn não người” có khó điều trị không khi có ý kiến cho rằng, chỉ cần chẩn đoán đúng bệnh, nhập viện kịp thời thì sẽ điều trị dễ dàng?
Nếu bị amip Entamoeba histolytica tấn công thì việc điều trị rất dễ dàng và khó tử vong. Ngay khi bị kiết lỵ do amip này gây ra, bác sĩ đã chủ động điều trị cho người bệnh và hiếm khi bệnh diễn tiến lên gan, phổi hay não. Và dù có lên não thì việc điều trị cũng không khó vì đây là bệnh cổ điển, có nhiều loại thuốc đặc hiệu. Nhưng nếu nhiễm phải “amip ăn não người” Naegleria fowleri thì tỷ lệ tử vong rất cao cho dù nhập viện sớm và hiện nay nguồn thuốc điều trị cũng rất ít.
Vậy GS có thể đưa ra lời khuyên để tránh mắc các bệnh này?
Loại “amip ăn não người” khó có thể tồn tại trong các hồ bơi vì nhiệt độ thường thấp hơn 350C, đồng thời các hồ bơi này luôn được sát khuẩn; nhưng chúng sẽ dễ có mặt ở các hồ nước tự nhiên, suối nước nóng. Do đó, khi tắm ở các ao hồ cần đeo các dụng cụ bảo hộ bơi lội.  |
Cận cảnh Amip đường ruột |
 |
Cận cảnh " Amip ăn não người" |
| TS.BS Trần Thị Hồng - Chủ nhiệm Bộ môn Ký sinh - vi nấm học, Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch TP.HCM: Ca bệnh P.V.T. (25 tuổi, ngụ Phú Yên) đúng là nhiễm phải “amip ăn não người” chứ không phải là amip đường ruột - Entamoeba histolytica như một số bác sĩ nhận định. Vì trước khi bệnh nhân chuyển đến Bệnh viện (BV) Bệnh Nhiệt đới thì Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch đã xét nghiệm ra kết quả. Trước đó, bệnh nhân T. nhập viện tại BV Nhân Dân Gia Định, BV này đã gửi mẫu bệnh phẩm qua Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch nhờ xét nghiệm. Khi phát hiện ra “hung thủ” “amip ăn não người” - Naegleria fowleri, tôi đã tư vấn cho BV Nhân Dân Gia Định chuyển gấp bệnh nhân sang BV Bệnh Nhiệt đới để điều trị. Thế nhưng, theo tôi, dù có gấp rút chuyển viện bệnh nhân cũng khó qua khỏi. TS-BS Trần Phủ Mạnh Siêu - Giám đốc Trung tâm Y tế dự phòng TP.HCM: Nếu so sánh kết quả bệnh “amip ăn não người” - do amip Naegleria fowleri trên bệnh nhân P.V.T (tại BV Bệnh Nhiệt đới TP.HCM) với amip đường ruột - Entamoeba histolytica là hoàn toàn khập khiễng. Hai amip này có hai cơ chế sinh bệnh, đường lây nhiễm, cách điều trị và hậu quả của bệnh cũng khác nhau. Nếu nhiễm amip đường ruột, chỉ cần uống thuốc ba-năm ngày, người bệnh đã khỏi thì với “amip ăn não người” dù có nhập viện sớm vẫn có trên 90% trường hợp tử vong. Mặt khác, amip Entamoeba histolytica là bệnh có từ rất lâu và đây là một trong bảy loại bệnh ký sinh trùng phổ biến tại Việt Nam nên việc chẩn đoán chính xác bệnh rất dễ thông qua bệnh cảnh lâm sàng, xét nghiệm phân, huyết thanh và siêu âm. Riêng amip Naegleria fowleri muốn định danh hình thể chính xác phải dùng đến kỹ thuật sinh học phân tử PCR để giải mã gen. Thông thường, nước ở hồ bơi giải trí tại nhiều nước tiên tiến được lấy từ nguồn nước rất sạch nên họ ít khi sử dụng hóa chất sát khuẩn, vì vậy có thể dẫn đến dễ nhiễm “amip ăn não người”; tại Việt Nam, các hồ bơi đều được sát khuẩn nhiều nên khó có amip tồn tại. TS-BS Nguyễn Hoan Phú - Phó khoa Nhiễm Việt Anh, BV Bệnh Nhiệt đới TP.HCM: Chúng tôi đã thực hiện rất nhiều xét nghiệm khác nhau, kéo dài trong nhiều tuần và khẳng định, bệnh nhân P.V.T. đã mắc phải “amip ăn não người” chứ không phải các loại amip đường ruột cổ điển thường gặp. Cả thế giới mới ghi nhận chưa đến 150 ca thì không thể nào Việt Nam có từ 5 -10% dân số (khoảng tám triệu người) mắc phải như có thông tin đã đưa. Trường hợp bệnh nhân P.V.T. là điển hình, khi vừa nhập viện vào ngày thứ hai mắc bệnh đã tử vong. Bệnh viện đang chuẩn bị các kết quả xét nghiệm, bệnh án… để trình lên Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế. |
| Bộ Y tế xác nhận trường hợp tử vong do nhiễm “amip ăn não” Ngày 31/8, Bộ Y tế chính thức xác nhận trường hợp đầu tiên tại Việt Nam bị viêm não, màng não do Naegleria fowleri. Đơn bào Naegleria fowleri sống tự dưỡng trong môi trường nước ngọt (hồ, sông, công trình chứa nước nhân tạo...) khu vực khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới. Đơn bào Naegleria fowleri phát triển tốt nhất trong môi trường nhiệt độ 46oC. Đơn bào Naegleria fowleri có thể xâm nhập vào cơ thể người qua niêm mạc mũi và gây bệnh viêm não - màng não. Để phòng, chống nhiễm đơn bào Naegleria fowleri, Cục Y tế dự phòng khuyến cáo người dân không nên tắm, bơi ở những nơi có nguy cơ cao. Hạn chế tối đa nước vào mũi bằng cách giữ cao đầu không để ngập nước, sử dụng kẹp mũi. Sau khi tắm, bơi nên vệ sinh mũi sạch sẽ, sử dụng dung dịch sát khuẩn đường mũi, họng để xịt, rửa mũi. Khi phát hiện đau đầu, sốt, buồn nôn, nôn, cần đến ngay các cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị kịp thời. |
Chưa chắc ký sinh trùng “ăn não” có tên là amip Trao đổi lại về vấn đề “amip ăn não người” gây ra ca tử vong tại Bệnh viện (BV) Bệnh Nhiệt đới TP.HCM, PGS-TS Nguyễn Văn Đề, Trưởng khoa Ký sinh trùng (Trường ĐH Y Hà Nội) cho rằng, có rất nhiều chủng của ký sinh trùng amip. “Tôi cũng chưa biết chính xác con amip ăn não gây ra ca tử vong tại TP.HCM cụ thể như thế nào, nhưng qua những nghiên cứu trước đây của tôi thì cũng có những dòng của ký sinh trùng amip di chuyển lên não và gây những tổn thương vùng não. Những ca này đều được chẩn đoán sớm nên không nguy hiểm đến tính mạng” - PGS-TS Đề nói. Theo PGS-TS Đề, cần phải xác định rõ loại “ăn não” tại TP.HCM có phải thuộc dòng amip hay không. Vì có những loại ký sinh có hình dạng và đặc tính giống con amip nên hay bị gọi chung tên là amip. PGS-TS Đề cũng đưa ra nhận định: “Có thể loại amip ăn não gây ra ca tử vong tại TP.HCM khác dòng với những ký sinh amip mà tôi đã nghiên cứu”. Còn theo TS-BS Nguyễn Hồng Hà, Phó Giám đốc BV Bệnh Nhiệt đới trung ương thì người ta dễ nhiễm phải amip khi ăn phải thức ăn, rau sống, tay bẩn có dính kén amip. Vào trong cơ thể, amip di chuyển, từ dạ dày, ruột xuống đến tận ruột già, gặp điều kiện thuận lợi, phá vỡ vỏ chuyển thành thể amip hoạt động, xâm nhập vào niêm mạc đại tràng, đôi khi ăn sâu xuống lớp cơ niêm tạo thành hang trong thành đại tràng. “Theo tôi nhận định thì loại ký sinh trùng ăn não trong TP.HCM không phải là amip” - TS-BS Hồng Hà nói.
Chứng minh cho việc nghi ngờ ký sinh trùng “ăn não” không phải là amip, TS-BS Hồng Hà cho biết, amip thường từ ruột đi vào cơ thể qua đường máu xâm nhập một số cơ quan gây nên các ổ áp-xe, gây mủ, điển hình là áp-xe gan do amip, những trường hợp amip lên não thì vô cùng hiếm gặp. |
Thêm những tranh luận khoa học về “amip ăn não người”
Sau khi Lao Động có bài viết: Xuất hiện trường hợp tử vong đầu tiên do amip ăn não người và Bộ Y tế cũng xác nhận ca đầu tiên được phát hiện tại Việt Nam. Nhưng gần đây, trên nhiều báo lại xuất hiện ý kiến trái ngược.  |
Amip ăn não khó có trong các hồ bơi tại VN vì thuốc sát trùng nhiều. |
Amip đường ruột: Gây bệnh phổ biến
Trên một trang báo mạng, lãnh đạo của một BV khẳng định: “Loài ký sinh trùng ăn não người như trường hợp ở TPHCM không phải là amip”. Theo TS-BS Trần Phủ Mạnh Siêu, GĐ Trung tâm Y tế dự phòng TPHCM, chuyên gia về ký sinh trùng khẳng định: Amip này gây bệnh phổ biến ở người, tại VN, có tên khoa học là Entamoeba histolytica. Amip gây bệnh lỵ amip khá phổ biến.
Đường lây truyền của amip là qua đường phân miệng. Người bệnh hoặc người lành mang trùng thải amip qua phân. Nếu tưới rau bằng phân người có nhiễm amip hoặc tay bẩn của bệnh nhân sau khi đi vệ sinh mà không rửa sạch, khi chế biến thức ăn thì sẽ lây nhiễm amip qua thức ăn cho người khác. Entamoeba histolytica gây bệnh lỵ đường ruột, có thể theo máu đến gan gây áp xe gan...TS-BS Mạnh Siêu dẫn chứng, bệnh lỵ amip hoặc áp xe gan do amip gặp rất nhiều ở phía nam. Tại BV Bệnh nhiệt đới, TPHCM cách đây hơn 10 năm, bệnh rất phổ biến. Trong khi đó amip Nagleria fowleri (amip ăn não người) là loài khác hẳn, sống tự do ở môi trường nước ngọt tự nhiên như ao, hồ, sông, suối, ở vùng có khí hậu nóng (nhiệt độ lý tưởng là 35 độ C).
Nhiều chuyên gia đang nhầm lẫn?
Theo GS Trần Vinh Hiển, nguyên Chủ nhiệm Bộ môn Ký sinh trùng, Đại học Y Dược TPHCM, có rất nhiều loại amip khác nhau và được chia thành hai nhóm: Amip ký sinh và amip tự do.
Amip ký sinh là những amip có quá trình sinh sản liên quan đến ký chủ (cơ thể người), nếu không có ký chủ, chúng sẽ không tồn tại.
Nhóm amip tự do dù được y khoa đặt vào nhóm ký sinh trùng nhưng chúng hoàn toàn không ký sinh, sinh sản ở người. Vì không phụ thuộc vào cơ thể người nên chúng vẫn tồn tại trong môi trường tự nhiên và ăn các loại vi khuẩn khác để sống. Chúng được phát hiện ở người là do lạc chỗ, nhưng để tồn tại buộc chúng phải ăn não. Hiện nay, amip tự do có ba loại là Naegleria fowleri, Acanthamoeba species, Balamuthia mandrillavis và chúng có hình dạng khác nhau.
TS-BS Trần Phủ Mạnh Siêu khẳng định: Đường lây truyền của amip ăn não người cũng khác hẳn. Người bị nhiễm amip khi bị sặc nước vào mũi hoặc nuốt nhiều nước vào miệng khi bơi, lặn trong vùng nước có amip lưu hành. Amip khi vào mũi, một phần chất nhầy niêm mạc mũi sẽ bao quanh amip và tống ra ngoài khi bệnh nhân hắt hơi, hỉ mũi.
Triệu chứng điển hình là bệnh nhân sốt cao, cổ cứng, đau gáy, nhức đầu, nôn và buồn nôn, trước đó khoảng 1 tuần có đi bơi lặn ở ao, hồ... bệnh cảnh giống như viêm màng não, tuy nhiên bệnh diễn tiến rất nhanh, thường là thể cấp và tối cấp. Bệnh nhân tử vong trong vòng 2-6 ngày khi khởi bệnh. Tỉ lệ tử vong trên 95% mặc dù điều trị kịp thời.
Như vậy đây là hai loài amip khác hẳn nhau về đặc điểm hình thể, môi trường sống, đường lây truyền và bệnh cảnh lâm sàng. Theo BS Siêu, từ “amip” chỉ là danh từ chung, khi mô tả bệnh học phải nêu cụ thể tên khoa học của tác nhân gây bệnh thì mới chính xác. Đồng quan điểm trên, GS-TS Hiển cho rằng, nhiều chuyên gia hiện đang nhầm lẫn cơ chế gây bệnh của 2 loại amip này.
Xác nhận lần đầu tiên gặp bệnh nhân nhiễm đơn bào amip Naegleria fowleri
Thông tin này được Cục Y tế dự phòng (Bộ Y tế) xác nhận ngày 31.8 vừa qua. Kết quả xét nghiệm cho thấy, bệnh nhân đã tử vong ở BV Bệnh nhiệt đới TPHCM có dương tính đơn bào Naegleria fowleri. Đây là một bệnh rất hiếm gặp nhưng có tỉ lệ tử vong rất cao, lần đầu tiên ghi nhận ở VN. Đơn bào Naegleria fowleri sống tự dưỡng trong môi trường nước ngọt (hồ, sông, công trình chứa nước nhân tạo...) khu vực khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới; phát triển tốt nhất trong môi trường nhiệt độ 460C; có thể xâm nhập vào cơ thể người qua niêm mạc mũi và gây bệnh viêm não – màng não. Để tránh nhiễm loại đơn bào này, người dân không nên tắm, bơi ở những nơi có nguy cơ cao. Trong khi tắm, bơi bể bơi, hồ, ao, suối hạn chế thấp nhất nước vào mũi; sau khi tắm, bơi nên vệ sinh mũi sạch sẽ, sử dụng dung dịch sát khuẩn đường mũi, họng để xịt, rửa mũi. Khi phát hiện đau đầu, sốt, buồn nôn, nôn cần đến ngay các cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.
Khuẩn 'amip ăn não người' gây chấn động
Loài sinh vật nguy hiểm này đã ào đến Việt Nam, gây nên ca tử vong đầu tiên.
Amip ăn não - loài vi sinh vật đáng sợ này có tên khoa học là Naegleria fowleri, phát triển mạnh ở những vùng nước ngọt ấm áp như hồ, ao, sông, suối vào mùa hè. Sau khi xâm nhập vào cơ thể qua đường mũi do nạn nhân vô tình hít phải, chúng sẽ di chuyển lên não, ăn các tế bào ở đây. Người nhiễm amip thường tử vong sau 2 tuần. Việc chẩn đoán rất khó khăn, vì các triệu chứng thường gặp như sốt cao, đau đầu, cứng cổ dễ bị nhầm với viêm não do vi khuẩn hoặc virus. Cho đến nay, hầu hết các ca nhiễm Naegleria fowleri chỉ được xác định sau khi tử vong. Nhờ có tới 15.727 gen mã hóa protein, amip ăn não có thể tồn tại trong tự nhiên ở 3 hình thái. Chúng săn đuổi và ăn vi khuẩn như amip, nhưng cũng có thể chuyển sang dạng trùng roi để bơi đi tìm môi trường thuận lợi hơn hoặc dạng bào nang nếu gặp điều kiện khắc nghiệt.
Chính vì khả năng biến hình linh hoạt này mà amip ăn não rất khó tiêu diệt và có thể tồn tại dai dẳng ở những nơi ấm và ẩm ướt. Chúng có thể vượt qua mọi khâu khử trùng để lọt vào hệ thống nước sinh hoạt của các gia đình. Trong trường hợp tử vong đầu tiên vì amip ăn não tại Mỹ năm nay, nạn nhân nhiễm mầm bệnh do dùng nước máy chưa đun sôi để súc rửa mũi.
Mặc dù đã được ghi nhận từ rất lâu, nhưng vẫn còn nhiều điều giới khoa học chưa biết về amip ăn não. Anne Oplinger (Viện Quốc gia về Dị ứng và Các bệnh truyền nhiễm Mỹ) cho biết, chưa có công trình nào do chính quyền liên bang tài trợ nghiên cứu về vấn đề này. Sau 3 cái chết từ đầu mùa hè đến nay, các cơ quan y tế cũng chỉ có thể đưa ra những khuyến cáo chung chung như không nên rửa mũi bằng nước máy chưa đun sôi, khi đi bơi không nên để nước vào mũi và không khuấy bùn ở các vùng nước nông.  |
| Amip ăn não sinh sôi phát triển, tấn công "con mồi". |
Con mồi chính của amip ăn não không phải con người mà là các vi khuẩn sống trong đất và nước, tuy nhiên một số nhà khoa học lo ngại rằng biến đổi khí hậu có thể khiến các trường hợp nhiễm tăng lên. Một số loại thuốc chống nấm có thể diệt amip trong điều kiện phòng thí nghiệm, nhưng do bệnh nhân được chẩn đoán quá muộn, nên thuốc không có tác dụng.
Amip ăn não phát triển mạnh ở những vùng nước ngọt ấm áp như: ao, hồ, sông, suối… vào mùa hè, thậm chí là hồ bơi không được vệ sinh, sát khuẩn. Chúng xâm nhập vào cơ thể qua đường mũi, di chuyển theo các sợi thần kinh khứu giác thông qua sàn sọ để lên não. Amip không gây bệnh qua đường ăn uống, trừ khi súc miệng mà nước nhiễm amip xộc lên mũi.
Sau khi nhiễm “amip ăn não người”, 1 đến 14 ngày, các triệu chứng khởi đầu của bệnh sẽ xuất hiện: nhức đầu, buồn nôn, sốt, cứng cổ, xuất hiện ảo giác, thậm chí mất khả năng kiểm soát hành vi. Các triệu chứng thứ phát có thể đi kèm như: lú lẫn, u ám, thiếu tập trung, co giật. Sau đó, bệnh diễn tiến nhanh chóng và nguy cơ tử vong rất cao, thường xảy ra từ 7 đến 14 ngày sau khi mắc bệnh. Các triệu chứng ban đầu này dễ nhầm với viêm não do vi khuẩn hoặc vi rút nên việc chẩn đoán rất khó khăn.
Ngày 31/7/2012, anh Hữu, 25 tuổi, ngụ Phú Yên, tạm trú tại Bình Thạnh, TP HCM, là trường hợp tử vong đầu tiên tại Việt Nam do mắc khuẩn “amip ăn não người” sau một ngày nhập viện. Trước đó, bệnh “amip ăn não người” được hai bác sĩ M. Fowler và R.F. Carter lần đầu tiên mô tả ở Australia vào năm 1965. Năm 1966, ông Fowler đặt tên cho loại amip này là Naegleria fowleri. Cho đến nay, khoảng 150 ca bệnh được xác định trong nhiều quốc gia và chỉ có một ca được cứu sống vào năm 1978. Các quốc gia từng ghi nhận các ca bệnh “amip ăn não người” có Mỹ, New Zealand, Pakistan, Tiệp Khắc cũ. Nhiều nạn nhân nhiễm bệnh sau khi bơi, tắm trong các hồ nước nhiễm khuẩn.