Hình 1. Báo cáo sốt rét thế giới năm 2023 (Nguồn: World malaria report, 2023)

Với sự gia tăng đáng kể về sự xuất hiện và phổ biến của sốt rét, năm 2023 đang là một giai đoạn quan trọng trong nỗ lực đối phó với bệnh truyền nhiễm này. Bằng cách xem xét các dữ liệu mới nhất và thống kê cụ thể trong Báo cáo sốt rét thế giới năm 2023, được Tổ chức Y tế thế giới xuất bản vào ngày 30/11/2023. Nhằm cung cấp một cái nhìn tổng quan về tình hình sốt rét và công tác phòng chống và loại trừ sốt rét toàn cầu trong năm 2023, cũng như những chiến lược và biện pháp tiến xa mà các tổ chức quốc tế và quốc gia đang triển khai để kiểm soát và loại trừ sốt rét.Sau đây là một số tóm tắt thông tin chính về sốt rét trong báo cáo sốt rét năm 2023.

PHẦN 1: CÁC SỰ KIỆN SỐT RÉT CHÍNH TRONG NĂM 2022-2023

Chiến lược hoạt động của Chương trình Sốt rét Toàn cầu (GMP)

Phần này trình bày các sự kiện quan trọng liên quan đến ứng phó với sốt rét toàn cầu trong năm 2022–2023, bao gồm các khuyến nghị và chiến lược mới của WHO cũng như cập nhật về các trường hợp khẩn cấp về nhân đạo và y tế có ý nghĩa trực tiếp hoặc gián tiếp đối với ứng phó với sốt rét toàn cầu.

Tiến triển toàn cầu trong việc kiểm soát sốt rét đã trì hoãn trong những năm gần đây, và một "cách tiếp cận như mọi khi" sẽ đưa các quốc gia và đối tác phát triển của họ đi theo hướng sai. Nhận ra rằng để quay lại đúng hướng, cần phải thực hiện những thay đổi lớn trong cuộc đối phó với sốt rét, Chương trình Sốt rét Toàn cầu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO/GMP) đã phát triển một chiến lược hoạt động bộ phận cho giai đoạn 2024-2030.

Chiến lược hoạt động tập trung vào vai trò của WHO/GMP, nhưng cũng nhận thức về sự quan trọng của một nỗ lực phối hợp trên toàn hệ sinh thái để đẩy nhanh tiến độ hướng đến các mục tiêu GTS 2030. Do đó, nó hoàn toàn phù hợp với cả Chương trình làm việc chung lần thứ 14 của GTS và WHO.

Chiến lược này phản ánh ý kiến đóng góp từ các quốc gia, đối tác và đồng nghiệp của WHO, những người đã góp phần hiểu rõ hơn về nguyên nhân sâu xa của sự trì hoãn. Ý kiến đóng góp của họ đã giúp WHO/GMP xác định cách thức mà bộ có thể thực hiện tốt hơn nhiệm vụ của mình nhằm giải quyết các thách thức hiện tại và tối đa hóa các cơ hội mới.

Chiến lược hoạt động tập trung vào bốn mục tiêu chiến lược: quy tắc và tiêu chuẩn, công cụ mới và đổi mới, thông tin chiến lược để tạo tác động và khả năng lãnh đạo. Trụ cột xuyên suốt thứ năm-hỗ trợ quốc gia dựa trên bối cảnh-hoàn thành các mục tiêu. Chiến lược này sẽ đi kèm với các kế hoạch hoạt động chi tiết nêu rõ các hoạt động cụ thể và khung kết quả nhằm mang lại sự minh bạch và trách nhiệm giải trình cao hơn.

Khuyến cáo mới của WHO về phòng chống véc tơ

WHO đã công bố các khuyến nghị về hai loại màn chống muỗi được tẩm bằng hoá chất (ITN) thành phần kép mới với các phương thức hoạt động khác nhau:

oMàn tẩm pyrethroid-chlorfenapyr: màn được tẩm kết hợp giữa pyrethroid và pyrrole để tăng cường hiệu quả diệt khuẩn của màn;

oMàn tẩm pyrethroid-pyriproxyfen: màn được tẩm kết hợp giữa pyrethroid với chất điều hòa sinh trưởng côn trùng làm gián đoạn sự phát triển và sinh sản của muỗi.

WHO đã đưa ra các khuyến nghị với bằng chứng mạnh về việc triển khai màn tẩm với pyrethroid-chlorfenapyr so với màn chỉ chứa pyrethroid để phòng chống sốt rét cho người lớn và trẻ em ở những khu vực mà muỗi đãkháng với pyrethroid. Khuyến cáo cho rằng, so với màn chỉ chứa pyrethroid hoặc màn pyrethroid-piperonyl butoxide (PBO), màn tẩm với pyrethroid-chlorfenapyr có tác dụng diệt các véc tơ sốt rét đã kháng pyrethroid cao hơn và sẽ có tác động phòng chống sốt rét lớn hơn.

WHO cũng đưa ra khuyến nghị có điều kiện về việc triển khai màn tẩm với pyrethroid-chlorfenapyr thay vì màn pyrethroid-PBO để phòng chống sốt rét cho người lớn và trẻ em ở những khu vực mà muỗi đãkháng với pyrethroid. WHO đưa ra các khuyến nghị đi kèm với điều kiện vì dựa trên những quan ngại của GDG về tính hiệu quả chi phí kém của màn pyrethroid-pyriproxyfen so với màn chỉ chứa pyrethroid, bởi vì nguồn lực bổ sung hiện cần để mua các loại màn này có thể có tác động tiêu cực đến phạm vi bao phủ và tính công bằng.

Triển khai vắc xin sốt rét RTS,S/AS01

Kể từ năm 2019, Ghana, Kenya và Malawi đã cung cấp vắc xin sốt rét RTS,S/AS01 (RTS,S) thông qua Chương trình triển khai vắc xin sốt rét do WHO điều phối và Gavi, Liên minh vắc xin (Gavi) tài trợ; Quỹ Toàn cầu Phòng chống AIDS, Lao và Sốt rét (Quỹ Toàn cầu); và Unitaid. Cho đến nay, vắc xin RTS,S đã được tiêm cho hơn 2 triệu trẻ em ở Ghana, Kenya và Malawi và vắc xin này đã được chứng minhan toàn và hiệu quả, giúp giảm 13% số ca tử vong sớm ở trẻ em do mọi nguyên nhân và giảm đáng kể bệnh sốt rét ác tính.

Kể từ khuyến nghị của WHO về sử dụng RTS,S vào tháng 10 năm 2021, ít nhất 28 quốc gia ở Khu vực Châu Phiđã bày tỏ sự quan tâm đếnvắc xin sốt rét. Một số quốc gia đã gửi đơn đăng ký tới Gavi và 18 quốc gia đã được chấp thuận nhận hỗ trợ triển khai vắc xin sốt rét (Bao gồm: Benin, Burkina Faso, Burundi,Cameroon, Cộng hòa Trung Phi, Tchad, Cộng hòa Dân chủ Congo, Ghana, Kenya, Liberia, Niger, Nigeria, Malawi, Mozambique, Sierra Leone, Nam Sudan, Sudan và Uganda).

Do nguồn cung cấp vắc xin sốt rét RTS,S ban đầubị hạn chế, một khuôn khổ phân bổ nguồn cung cấp vắc xin sốt rét hạn chế đã được phát triển và áp dụng để ưu tiên cung cấp 18 triệu liều vắc xin sốt réttrong giai đoạn 2023-2025 cho 12 quốc gia, để giới thiệu tại địa phương có nhu cầu lớn nhất. Việc phân bổ được xác định thông qua việc áp dụng các nguyên tắc được nêu trong khuôn khổ phân bổ vắc xin, trong đó ưu tiên liều lượng cho các khu vực có nhu cầu cao nhất, nơi nguy cơ mắcsốt rét và tử vong ở trẻ em là cao nhất. Vòng phân bổ này sử dụng nguồn cung cấpvắc xin có sẵn cho Gavi thông qua Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF). Những liều vắc xin đầu tiên dự kiến sẽ đến các quốc gia trong quý cuối cùng của năm 2023 và các quốc gia bắt đầu triển khai chúng thông qua chương trình tiêm chủng cho trẻ em vào đầu năm 2024.

Khuyến cáo của WHO về vắc xin sốt rét thứ hai, R21/Matrix-M

Vào tháng 10 năm 2023, vắc xin sốt rét R21/Matrix-M (R21) đã trở thành vắc xin thứ hai được WHO khuyến nghị để phòng chống bệnh sốt rét ở trẻ em sống trong các khu vực có nguy cơ.Khuyến cáo này dựa trên khuyến nghị của Nhóm chuyên gia tư vấn chiến lược về tiêm chủng (SAGE) và Nhóm tư vấn chính sách sốt rét của WHO và được Tổng giám đốc WHO thông qua sau cuộc họp định kỳ sáu tháng một lần của SAGE được tổ chức vào ngày 25-29 tháng 9 năm 2023. Việc bổ sung vắc xin sốt rét R21 để bổ sung cho việc triển khai vắc xin sốt rét đầu tiênRTS,S, dự kiến sẽ mang lại nguồn cung cấp vắc xin đủ để mang lại lợi ích cho trẻ em sống ở những khu vực mà sốt rét vẫn là một vấn đề sức khỏe cộng đồng lớn. Hàng chục nghìn trẻ em có thể được cứu sống mỗi năm nhờ việc triển khai rộng rãi các loại vắc xin sốt rét này.

WHO khuyến cáo sử dụng vắcxin sốt rét (R21 hoặc RTS,S) để phòng ngừa sốt rét doP. falciparum ở trẻ em sống ở vùng sốt rét lưu hành, ưu tiên các vùng có mức độ lây truyềntrung bình và cao. Vắc xin sốt rét (R21 hoặc RTS,S) sẽ được cung cấp theo lịch trình gồm 4 liều từ khoảng 5 tháng tuổi để giảm mắc bệnh sót rét và gánh nặng do sốt rét gây ra. Cáckhuyến cáo đầy đủ sẽ được công bố vào đầu năm 2024.

Những phát hiện chính từ cuộc thử nghiệm lâm sàng vắc xin R21 đang được thực hiện và các nghiên cứu khác đã cung cấp thông tin cho khuyến nghị cập nhật, bao gồm những điều sau:

+Hiệu quả vắc xin cao khi được tiêm ngay trướcđỉnh cao mùa truyền bệnh: Ở những khu vực có lưu hành sốt rét theo mùa cao (nơi lây truyền bệnh sốt rét phần lớn chỉ giới hạn ở 4-5 tháng mỗi năm), vắc-xin R21 đã được chứng minh là làm giảm 75% số ca sốt rét có triệu chứng trong 12 tháng sau một liệu trình tiêm ba liều. Liều thứ tư được tiêm một năm sau liều thứ ba vẫn duy trì hiệu quả. Hiệu quả cao này tương tự như hiệu quả được chứng minh khi sử dụng RTS,S theo mùa.

+Hiệu quả vắc xin tốt khi tiêm theo lịch trình dựa vào độ tuổi: Vắc xin cho thấy hiệu quả tốt (66%) trong 12 tháng sau ba liều đầu tiên, khi tiêm cho trẻ từ 5 tháng tuổi. Liều thứ tư được tiêm một năm sau liều thứ ba vẫn duy trì hiệu quả.

+An toàn: Vắc xin R21 đã được chứng minh là an toàn trong các thử nghiệm lâm sàng. Cũng như các loại vắc xin mới khác, việc giám sát độ an toàn sẽ được thực hiện tiếp tục.

+Tính tương tự với vắc xin sốt rét RTS,S: Cả hai loại vắc xin sốt rét đều an toàn và hiệu quả. Vắc xin chưa được thử nghiệm trong các nghiên cứu so sánh trực tiếp (đối đầu); tuy nhiên, do sự giống nhau của các loại vắc-xin và thực tế là RTS,S có hiệu quả ở các khu vực có mức độ lan truyền cao, trung bình và thấp, nên có khả năng R21 cũng sẽ có hiệu quả ở tất cả các khu vực lưu hành bệnh sốt rét.Các bước tiếp theo đối với R21 bao gồm hoàn thành quá trình sơ tuyển đang được thực hiện của WHO, để việc cung cấp vắc xin được triển khai rộng rãi hơn. Tiếp theo đó là những nỗ lực của WHO, Gavi và các đối tác nhằm hỗ trợ các quốc gia khi họ chuẩn bị giới thiệu vắc xin sốt rét, để các quốc gia này có thể nhận được đầy đủ lợi ích từ các loại vắc xin cứu sống này.

Quan điểm cập nhật của WHO về đại dịch Covid-19

Cuộc họp lần thứ 15 của Ủy ban khẩn cấp về Quy định Y tế Quốc tế (2005) (IHR) liên quan đến đại dịchdo virút corona (Covid-19) được tổ chức vào tháng 5 năm 2023. Tại cuộc họp đó, Tổng Giám đốc WHO, Tiến sĩ Tedros A. Ghebreyesus, đã xác định rằng Covid-19 hiện là một vấn đề sức khỏe đã tồn tại và đang diễn ra, không còn là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng được quốc tế quan tâm.

Quyết định này dựa trên xu hướng giảm số ca tử vong do Covid-19, số ca nhập viện và số ca cần chăm sóc đặc biệt liên quan đến Covid-19 đã giảm, cũng như mức độ miễn dịch cao của cộng đồng đối với vi rút SARS-CoV-2. Trong khuyến nghị của mình dành cho Tổng giám đốc WHO, ủy ban IHR đã nhận ra những điểm không chắc chắn còn lại do sự phát triển tiềm tàng của SARS-CoV-2 và đã khuyến nghị nên chuyển đổiđể quản lý lâu dài đại dịch Covid-19;ví dụ như:

+Duy trìcác kết quả đạt được về năng lực quốc gia và chuẩn bị cho các sự kiện trong tương lai;

+Tích hợp tiêm chủng Covid-19 vào các chương trình tiêm chủng suốt đời;

+Tổng hợp thông tin về giám sát đường hô hấp từ nguồn dữ liệu đa dạng, để có cái nhìn tổng thể về tình hình;

+Chuẩn bị cho các biện pháp phòng ngừa y tế được phép trong các khuôn khổ quy định quốc gia, để đảm bảo sẵn có và cung ứng lâu dài.

+Tiếp tục dỡ bỏ các biện pháp y tế liên quan đến du lịch quốc tế do Covid-19;

+Vàtiếp tục cung cấp hỗ trợ cho nghiên cứu và phát triển (R&D).

Các trường hợp khẩn cấp nhân đạo và y tế khác

Trong giai đoạn từ 2019-2022, có 41 quốc gia chịu đựng những tình trạng khẩn cấp nhân đạo và y tế, ngoài đại dịch Covid-19. Trong khoảng thời gian này, ước tính có từ 145 triệu đến 267 triệu người cần được hỗ trợ do các tình trạng khẩn cấp về sức khỏe và nhân đạo. Số lượng người bị ảnh hưởng tăng lên trong thời kỳ đại dịch Covid-19, đã làm nổi bật sự tác động tiêu cực giữa đại dịch với các trường hợp khẩn cấp y tế khác. Nạn đói và lũ lụt cũng là những nguyên nhân chính gây ra những trường hợp khẩn cấpnhân đạo này, đôi khi còn kết hợp với dịch bệnh bùng phát. Trong số các quốc gia có nhu cầu cao nhất vào năm 2022, có tổng cộng 21 quốc gia chiếm 89% số người bị ảnh hưởng.

Hình 2. Người dân cần sự giúp đỡ nhân đạo trong các quốc gia lưu hành sốt rét

Hình 3. Các quốc gia lưu hành sốt rét, chiếm 89% số người đang nhận sự giúp đỡ nhân đạo, năm 2022.

Nguồn: Tổng quan nhân đạo toàn cầu năm 2022

Các nội dung khác »

---