Sau nhiều thập kỷ nghiên cứu và thử nghiệm, hai loại vaccine sốt rét đang được triển khai trên khắp Châu Phi là hai loại đầu tiên thành công trong việc nhắm mục tiêu vào ký sinh trùng sốt rét (KSTSR), thay vì virus hoặc vi khuẩn, nhưng những loại vaccinemang tính đột phá và tiên phong cách mạng này hoạt động như thế nào?

Ký sinh trùng Plasmodiumspp. gây ra bệnh sốt rét là một “kẻ thù phức tạp”, với vòng đời nhiều giai đoạn và khả năng thay đổi lớp phủ hay bề mặt protein để né tránh hệ miễn dịch của con người, việc phát triển vaccine phòng bệnh sốt rét từ lâu luôn là một thách thức lớn.Tuy nhiên, sau nhiều thập kỷ nỗ lực, thế giới đã có hai loại vaccine giúp bảo vệ trẻ em chống lại loài Plasmodium falciparum - loài ký sinh trùng sốt rét gây chết người nhất trên thế giới.

Cả hai loại vaccine này đều kích hoạt quá trình sản sinh kháng thể, giúp ngăn chặn thoi trùng (sporozoites) xâm nhập vào tế bào gan. Những ký sinh trùng xâm nhập vào được sẽ bị tiêu diệt bởi tế bào T, cũng được kích hoạt bởi vaccine.Bệnh sốt rét lây truyền từ người sang người thông qua vết cắn của muỗi Anophelesspp. cái. Chu trình nhiễm bệnh bắt đầu khi dạng thon dài và có khả năng di chuyển của ký sinh trùng, được gọi là "thoi trùng", được tiêm từ tuyến nước bọt của muỗi vào máu người khi muỗi hút máu.

Sau khi xâm nhập vào cơ thể, ký sinh trùng này di chuyển từ mô này sang mô khác, liên tục thay đổi hình dạng (xem hình minh họa). Tuy nhiên, giai đoạn thoi trùng của vòng đời ký sinh trùng là mục tiêu/ đích của cả hai vaccine RTS,S và R21/Matrix M; tiêu diệt ký sinh trùng trước khi chúng có thời gian phát triển ngoài tầm kiểm soát. Cả hai loại vaccine đều nhắm đến một loại protein được tìm thấy trên bề mặt của thoi trùng, được gọi là protein quanh thoa trùng (CSP-circumsporozoite protein), giúp thoa trùng xâm nhập vào tế bào gan.

Hình 1. Một trẻ em đang được tiêm vắc-xin sốt rét ở Burkina Faso.
Ảnh: Gavi/2024/Arnauld Yalgwueogo

Vaccine RTS,S chứa các mảnh của CSP được liên kết với một protein từ virus viêm gan B, tự lắp ráp tự nhiên thành các hạt giống virus - cấu trúc trông giống như virus, nhưng hoàn toàn vô hại. Việc liên kết CSP theo cách này giúp cảnh báo hệ thống miễn dịch về sự hiện diện của nó, kích thích phản ứng của vaccine mạnh mẽ hơn.

Vaccinesốt rét R21 cũng chứa các mảnh của CSP được liên kết với protein virus viêm gan B, nhưng quy trình sản xuất khác hơn, dẫn đến việc có nhiều phân tử CSP hơn gắn vào mỗi hạt giống virus.Các vaccine này cũng được pha trộn với các tá dược khác nhau - những chất giúp tăng cường phản ứng của hệ miễn dịch đối với protein CSP (kháng nguyên).Cả hai loại vaccine đều kích hoạt sản xuất kháng thể, giúp ngăn thoa trùng (sporozoites) xâm nhập vào tế bào gan. Những ký sinh trùng xâm nhập được sẽ bị tiêu diệt bởi các tế bào T, cũng được kích hoạt bởi vaccine.

Hình 2

Mặc dù chưa được đưa vào thử nghiệm bắt cặp so sánh (head-to-head trial), cho đến nay chưa có bằng chứng nào cho thấy loại vaccine nào tac động tốt hơn loại còn lại -Tổ chức Y tế Thế giới (TCYTTG) cho biết. TCYTTG đã cấp chứng nhận tiền thẩm định cho cả hai loại vaccine này - quy trình thẩm định cuối cùng là đảm bảo vaccine sử dụng trong các chương trình tiêm chủng an toàn và hiệu quả - và tuyên bố rằng việc lựa chọn sản phẩm nào phải dựa trên đặc điểm của chương trình, nguồn cung vaccine và khả năng chi trả vaccine ở từng quốc gia.Mục tiêu là việc có hai loại vaccine được sản xuất tại các địa điểm sản xuất khác nhau bởi các công ty khác nhau từ đó sẽ đảm bảo có đủ vaccin để giúp bảo vệ tất cả trẻ em sống ở các khu vực bị ảnh hưởng bởi sốt rét P. falciparum, cứu sống hàng trăm nghìn trẻ em.

Vaccine R21/Matrix-M được TCYTTG phê duyệt triển khai tiêm chủng trên toàn cầu

Vaccine sốt rét R21/Matrix-M™ vừa tiến thêm một bước gần hơn đến việc lưu hành rộng rãi trên toàn cầu sau khi chính thức nhận được chứng nhận tiền thẩm định của TCYTTG, cho phép các cơ quan của Liên Hiệp Quốc mua loại vaccine này.Vaccine sốt rét R21/Matrix-M™ hiệu quả cao được phát triển bởi Đại học Oxford và Viện Huyết thanh Ấn Độ, tận dụng công nghệ phụ trợ của Novavax, đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cấp chứng nhận tiền thẩm định - nghĩa là vaccine này chỉ cònmột bước nữa là đi tới giai đoạn triển khai cho những người có nguy cơ cao nhất.

Mốc quan trọng về thủ tục thành lập này đóng vai trò là một điều kiện tiên quyết bắt buộc để UNICEF mua và GAVI (Liên minh Toàn cầu về vaccine và tiêm chủng) mua loại vaccine hiệu quả cao này.Tuyên bố này được đưa ra sau các khuyến nghị trước đó vào tháng 10 của Nhóm Chuyên gia Cố vấn Chiến lược (SAGE - Strategic Advisory Group of Experts) về việc phê duyệt vaccinenày dựa trên hồ sơ an toàn và hiệu lựccao của nó.

Vaccinenày dễ triển khai và có thể sản xuất hàng loạt với chi phí phải chăngvà thực tế là Viện Huyết thanh Ấn Độ đã cho thấy năng lực sản xuất 100 triệu liều mỗi năm, con số này dự kiến sẽ tăng gấp đôi trong hai năm tới.

Hình 3

Ngày 21 tháng 12 năm 2023, vaccine sốt rét R21/Matrix-MTM được phát triển bởi Đại học Oxford và Viện Huyết thanh Ấn Độ, tận dụng công nghệ phụ trợ của Novavax đã được Tổ chức Y tế Thế giới cấp giấy phép tiền thẩm định. Đây là một bước ngoặt quan trọng trong việc giúp vaccinetiếp cận đến những người cần nó nhất. Đây là kết quả của một quy trình lập quy và đánh giá lâm sàng nghiêm ngặtđối với hiệu lực và tính an toàn của vaccine.Kết quả tiền thẩm định này đến ngay sau khi vaccine được khuyến cáo sử dụng bởi Ủy ban Tư vấn độc lập của Tổ chức Y tế Thế giới, Nhóm Chuyên gia Cố vấn Chiến lược về Sốt rét (SAGE) và Nhóm Cố vấn Chính sách về Sốt rét (MPAG) vào tháng 10 năm 2023 để phòng ngừa sốt rét ở trẻ em. Quyết định này dựa trên dữ liệu tiền lâm sàng và thử nghiệm lâm sàng cho thấy độ an toàn tốt và hiệu lực cao ở bốn quốc gia tại các vùng có cả sốt rét theo mùa và lưu hành quanh năm.

Hình 4

Giáo sư Sir Adrian Hill, Giám đốc Viện Jenner & Giáo sư về vaccine họctại Lakshmi Mittal, Đại học Oxford cho biết "Hơn 600.000 ca tử vong chủ yếu ở trẻ em do sốt rét gây ra mỗi năm. Bệnh sốt rét đặt ra một thách thức khoa học đặc biệt khó khăn: thành phần loài phức tạp của ký sinh trùng sốt rét (KSTSR) với khả năng thay đổi hình dạng trong vòng đời của chúng đã học cách trốn tránh hệ thống miễn dịch của chúng ta, khiến việc phát triển vaccine hiệu quả trở thành một nhiệm vụ khó khăn. Vaccine R21/Matrix-M™ là thành quả của 30 năm nghiên cứu và phát triển hợp tác giữa Viện Jenner thuộc Đại học Oxford và kể từ năm 2017 hợp tác với Viện Huyết thanh Ấn Độ.

Vaccine R21/Matrix-M™ được cấp phép cho Viện Huyết thanh Ấn Độ (Serum Institute of India - SII), nhà sản xuất vaccine lớn nhất thế giới đồng thời là đối tác lâu dài của Đại học Oxford. Năng lực sản xuất của SII là rất quan trọng vì việc tiêm phòng cho những người có nguy cơ mắc bệnh sốt rét cao sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn sự lây lan của bệnh, cũng như bảo vệ những người đã được tiêm chủng.

Adar Poonawalla, Giám đốc điều hành của Viện Huyết thanh Ấn Độ cho biết việc phê duyệt này đánh dấu một thắng lợi cho khoa học, sự hợp tác và tầm nhìn chung về “Một thế giới không còn sốt rét”. Thành quả này truyền cảm hứng cho chúng tôi mơ ước lớn hơn, làm việc chăm chỉ hơn và phấn đấu hướng tới một tương lai nơi chúng tôi có thể cung cấp các giải pháp tốt hơn cho hàng triệu người đang chịu gánh nặng từ căn bệnh này. Cùng với Đại học Oxford, các nhà khoa học hình dung ra một thế giới, nơi mọi cá nhân, bất kể hoàn cảnh nào đều có quyền nhận được sự bảo vệ mà họ xứng đáng nhận. Cột mốc này không chỉ là sự xác nhận những nỗ lực của các nhà nghiên cứu mà còn là một lời hứa với những người đã mong đợi tin tức này từ lâu. Viện Huyết thanh Ấn Độ vẫn kiên định với cam kết đưa loại vaccine này thành công ra toàn cầu, đảm bảo nó đến mọi ngóc ngách nơi có thể cần đến. Đây là lý do tại sao chúng tôi sẵn sàng sản xuất tới 100 triệu liều trong năm đầu tiên và sẽ được tăng lên 200 triệu liều (hàng năm) trong hai năm tới.

Trong các thử nghiệm lâm sàng, vaccine đã đạt được mục tiêu chính sau một năm trong một thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III quy mô lớn do Viện Huyết thanh Ấn Độ tài trợ chủ yếu, với Đại học Oxford là nhà tài trợ quản lý, bao gồm 4.800 trẻ em trên khắp Burkina Faso, Kenya, Mali và Tanzania. Kết quả của thử nghiệm giai đoạn III hiện đã được chấp thuận để công bố. Kết quả cho thấy vaccine được dung nạp tốt với hồ sơ an toàn tốt. Hiệu lực của vaccine trong hơn 12 tháng ở trẻ em từ 5-36 tháng tuổi là 75% (95%CI: 71-79; p <0,001) tại các địa điểm có truyền nhiễm sốt rét theo mùa cao và 68% (95%CI61-74; p <0,001) tại các địa điểm có truyền nhiễm lâu năm hơn sử dụng liều lượng tiêm chủng theo độ tuổi tiêu chuẩn, với hiệu lực cao hơn ở trẻ em từ 5-17 tháng tuổi.

John C. Jacobs, Chủ tịch và là Giám đốc Điều hành, Novavax cho biết“Chương trình tiền thẩm định của TCYTTG đối với vaccine R21/Matrix-M™ cho thấy các mối quan hệ hợp tác chiến lược có thể cùng nhau đóng góp như thế nào để bảo vệ hiệu quả sức khỏe cộng đồng toàn cầu. Novavax tự hào về khoảnh khắc này và hy vọng chất bổ trợ Matrix-M có thể tạo ra tác động tích cực với vaccine sốt rét dành cho trẻ em tại những khu vực cần chúng nhất”.

Vaccine này được phát triển bởi Viện Jenner thuộc Đại học Oxford và Viện Huyết thanh Ấn Độ, với sự hỗ trợ của Đối tác Thử nghiệm Lâm sàng các nước châu Âu và đang phát triển ("EDCTP"), Wellcome Trust và Ngân hàng Đầu tư Châu Âu ("EIB"). Tính đến nay, vaccine sốt rét R21/Matrix-MTM đã được cấp phép sử dụng tại Ghana, Nigeria và Burkina Faso.

Khi được kết hợp với các biện pháp y tế công cộng như sử dụng màn tẩm thuốc diệt muỗi, loại vaccine này có thể giúp cứu sống và cải thiện cuộc sống của hàng triệu trẻ em và gia đình chúng. Hành trình phi thường đằng sau sự phát triển vaccine này gần đây đã được Wingspan Productions hợp tác với HHMI Tangled Bank Studios ghi lại thành phim tài liệu. Dự kiến phát sóng trên BBC vào năm 2024, có tựa đề: "Trận chiến chống lại sốt rét (The Battle to Beat Malaria)" sẽ kể câu chuyện từ góc nhìn trong cuộc về bước đột phá lịch sử này, chi tiết về đỉnh cao của nghiên cứu khoa học kéo dài một thập kỷ cũng như cung cấp cái nhìn sâu sắc về các nhà khoa học, nhân viên y tế, kỹ sư dược phẩm và những người tham gia thử nghiệm đang chiến đấu với căn bệnh chết người này.

Thử nghiệm giai đoạn 3 vaccine sốt rét mới cho thấy kết quả khả quan trong việc bảo vệ trẻ em

Hôm nay, kết quả bình duyệt của thử nghiệm hiệu lực giai đoạn 3 của vaccine sốt rét R21/Matrix-M™ đã được công bố trên tạp chí The Lancet. Nghiên cứu được tiến hành tại nhiều địa điểm ở bốn quốc gia châu Phi với 4.800 trẻ em từ 5-36 tháng tuổi.Dữ liệu từ thử nghiệm này là cơ sở để Tổ chức Y tế Thế giới tiến hành tiền thẩm định gần đây cho vaccine R21/Matrix-M, mở đường cho việc ra mắt toàn cầu dự kiến bắt đầu vào giữa năm 2024 do Viện huyết thanh Ấn Độ cung cấp.

Việc cung cấp vaccine R21/Matrix-M dự kiến sẽ giúp đáp ứng nhu cầu vaccine sốt rét khổng lồ để bảo vệ trẻ em khỏi căn bệnh này.Kết quả của báo cáo thử nghiệmlâm sàng cho thấy:

·Hiệu lực 75% khi tiêm chủng trước mùa lan truyền cao: Ở những khu vực lan truyền sốt rét theo mùa cao (nơi lan truyền sốt rét chủ yếu xảy ra trong 4 hoặc 5 tháng mỗi năm), vaccine R21/Matrix-M đã giảm 75% các ca sốt rét có triệu chứng trong 12 tháng sau chuỗi tiêm 3 mũi;

·Hiệu lực 68% khi tiêm theo lịch trình dựa trên độ tuổi ở những vùng sốt rét lưu hành quanh năm trong 12 tháng sau 3 mũi đầu tiên;

·Các tác dụng phụ thường gặp nhất của vaccine là sốt (47%) và đau tại chỗ tiêm (19%).

Được phát triển bởi Đại học Oxford và Viện Huyết thanh Ấn Độ, loại vaccine này chứa chất bổ trợ Matrix-M™ có gốc saponin của Novavax. Vacine R21/Matrix-M là một trong số các chương trình hợp tác đang diễn ra liên quan đến công nghệ chất bổ trợ của Novavax, gồm cả nghiên cứu bổ sung về sốt rét và các bệnh truyền nhiễm khác trên cả người và động vật.Theo dữ liệu mới nhất của TCYTTG, gần 250 triệu trường hợp sốt rét đã được báo cáo trên toàn cầu vào năm 2022, gây ra hơn 609.000 trường hợp tử vong. Hầu hết các trường hợp xảy ra ở Châu Phi, với trẻ em dưới 5 tuổi chiếm phần lớn tử vong trong khu vực và vaccine này cũng đã được cấp phép bởi các cơ quan quản lý ở Ghana, Nigeria và Burkina Faso.

1. Two vaccines, o­ne target: How the RTS,S and R21 malaria vaccines work|GAVI the Vaccine Alliance

2. R21/Matrix-M vaccine gets WHO green light for global rollout (news-medical.net)

3. Phase 3 trial of new malaria vaccine reveals promising results in protecting children (news-medical.net)

Các nội dung khác »

---