Theo Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF), Việt Nam đã thành công trong thực hiện mục tiêu thiên niên kỷ (MDGs) làm giảm tỷ lệ tử vong trẻ dưới 5 tuổi xuống 50% so với năm 2000 nhưng vẫn phải đối mặt với nhiều khó khăn thách thức khi xây dựng chỉ tiêu giảm này theo các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) đến năm 2030.
Việt Nam năm trong các quốc gia hoàn thành tốt mục tiêu MDG4 về giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ em dưới 5 tuổi
Đạt mục tiêu MDGs đến năm 2015
Năm 2015 cũng là năm mà tổ chức Liên Hợp Quốc (UN) hoàn tất các mục tiêu phát triển thiên niên kỷ (MDGs) để chuẩn bị thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) đến năm 20130, trong đó MDG4 (giảm tỷ lệ tử vong trẻ dưới 5 tuổi) và MDG5 (giảm tỷ lệ tử vong mẹ). Theo Bộ Y tế, năm 2013 tỷ lệ tử vong phụ nữ mang thai 61,9/100.000 ca giảm hơn 3 lần so với năm 1990 (233/100.000 ca), tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 5 tuổi 23/1.000 giảm hơn 2 lần so với 59/1.000 ca, tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 1 tuổi 15,3/1.000 ca giảm gần 3 lần so với 44,4/1.000 ca, số trẻ dưới 5 tuổi bị suy dinh dưỡng15,3% giảm gần 3 lần so với năm 1990 (41%). Theo UNICEF tại Việt Nam, năm 2015 tỷ lệ tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi đã giảm 50% so với năm 2000 (từ 39 xuống 20 trẻ/1.000 ca đẻ sống), con số này được cho là thấp hơn rất nhiều so với mức trung bình của thế giới hiện nay. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), tỷ lệ tử vong của trẻ dưới 5 tuổi, trẻ nhỏ và tỷ lệ suy dinh dưỡng đều đang giảm và Việt Nam là một trong những nhóm nước giảm được tỷ lệ tử vong trẻ dưới 5 tuổi so với năm 1990. Trên toàn quốc, tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 5 tuổi giảm từ 53/1.000 trẻ sinh sống năm 1990 xuống 16/1.000 trẻ sinh sống vào năm 2011. Trong cùng thời gian, tỷ lệ tử vong trẻ dưới 1 tuổi giảm từ 44 xuống 14/1.000 trẻ sinh sống. Tiêm chủng đã đóng góp rất đáng kể trong thành công bảo vệ trẻ em Việt Nam hàng năm khỏi bị các bệnh như sởi, bại liệt, bạch hầu và uốn ván. Các chương trình kiểm soát bệnh tật cũng đã giải quyết các bệnh quan trọng như tiêu chảy, nhiễn trùng hô hấp cấp, sốt rét, suy dinh dưỡng và trẻ em dưới 6 tuổi được bảo hiểm y tế chi trả.
MDG4 giảm tử vong trẻ em là 1 trong 8 mục tiêu MDGs
Trên phạm vi toàn cầu, WHO cho biết giai đoạn 1960-1990, tử vong trẻ em ở các khu vực đang phát triển đã giảm 50% xuống 1/10 trẻ trẻ tử vong trước 5 tuổi. Theo thống kê đến năm 2010, toàn cầu có 7,6 triệu trẻ em dưới 5 tuổi tử vong hàng năm. Như vậy, cứ mỗi giờ đồng hồ có khoảng 900 trẻ dưới 5 tuổi tử vong, hơn một nửa số tử vong trẻ em sớm này là do những căn bệnh có thể phòng ngừa và điều trị nếu tiếp cận với các can thiệp đơn giản và chi phí hợp lý. WHO cho biết các nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi là viêm phổi, biến chứng do đẻ non, tiêu chảy, ngạt thở khi sinh và sốt rét. Trẻ em ở các nước có thu nhập thấp có khả năng tử vong trước 5 tuổi cao hơn 18 lần so với trẻ em ở các nước có thu nhập cao. Nguy cơ tử vong của 1 đứa trẻ là cao nhất trong thời kỳ sơ sinh, tức là 28 ngày đầu đời, khoảng 40% tử vong của trẻ em dưới 5 tuổi xảy ra trong thời kỳ này. Đẻ non, các biến chứng liên quan trong khi đẻ (ngạt khi sinh hoặc không thở khi sinh) và các nhiễm khuẩn là nguyên nhân cho hầu hết những tử vong sơ sinh. Từ khi kết thúc giai đoạn sơ sinh đến khi 5 tuổi, nguyên nhân chính gây tử vong là viêm phổi, tiêu chảy và sốt rét. Suy dinh dưỡng là yếu tố đóng góp chủ yếu cho trên 1/3 số trường hợp tử vong trẻ em, làm cho trẻ dễ bị cảm nhiễm hơn với bệnh nặng. Mục tiêu MDG về sự sống còn của trẻ (MDG4) nhằm làm giảm tỷ lệ tử vong trẻ em xuốn 2/3 vào năm 2015 so với 1990 cần phải có tỷ lệ bao phủ toàn dân với các can thiệp hiệu quả và chi phí hợp lý: chăm sóc trẻ sơ sinh và các bà mẹ; nuôi dưỡng trẻ nhỏ; vắc-xin; dự phòng và quản lý ca bệnh viêm phổi; tiêu chảy và nhiễm khuẩn; kiểm soát sốt rét và dự phòng chăm sóc HIV/AIDS. Tại các nước có tỷ lệ tử vong cao, các can thiệp này có thể làm giảm số lượng tử vong xuống hơn 50%, để thực hiện các can thiệp này WHO tăng cường 4 chiến lược chính: Chăm sóc tại nhà phù hợp và điều trị kịp thời các biến chứng cho trẻ sơ sinh (Appropriate home care and timely treatment of complications for newborns); Lồng ghép chăm sóc trẻ bệnh (IMCI) cho tất cả trẻ em dưới 5 tuổi (Integrated management of childhood illness_IMCI for all children under 5 years old); Chương trình tiêm chủng mở rộng (Expanded programme on immunization_EPI); Nuôi dưỡng trẻ nhỏ (Infant and young child feeding). Những chiến lược sức khỏe trẻ em này được các can thiệp sức khỏe bà mẹ bổ sung, đặc biệt là chăm sóc với kỹ năng lành nghề khi mang thai và sinh đẻ.
Trẻ em vùng núi, vùng sâu, vùng xa vẫn chịu nhiều thiệt thòi trong cuộc sống cũng như điều kiện
chăm sóc sức khỏe và điều trị bệnh tật
Thách thức trước các mục tiêu SDGs đến năm 2030
Các mục tiêu phát triển bền vững (Sustainable Development Goals_SDGs) được xây dựng trong vòng 2 năm và đã đạt được sự đồng thuận bởi các quốc gia thành viên của Liên Hợp quốc (UN) gồm 17 mục tiêu lớn và 169 mục tiêu cụ thể, trong đó “giảm tỷ lệ tử vong dưới 5 tuổi xuống thấp nhất là 25 trường hợp trên 1000 ca sinh” và “giảm tỷ lệ sản phụ tử vong toàn cầu xuống dưới 70 trên 100.000 ca sinh sống”. Trong 17 mục tiêu SDGs, giảm tử vong trẻ em dưới 5 tuổi nằm trong mục tiêu SDG3: đảm bảo cuộc sống khỏe mạnh và nâng cao phúc lợi cho tất cả mọi lứa tuổi và liên quan đến 5 mục tiêu sức khỏe khác (từ SDG1 đến SDG6) bao gồm SDG1: xóa nghèo dưới mọi hình thức ở mọi nơi; SDG2: xóa đói, đảm bảo anh ninh lương thực và cải thiện dinh dưỡng, phát triển nông nghiệp bền vững; SDG4: đảm bảo giáo dục chất lượng, rộng mở và công bằng và nâng cao cơ hội học tập suốt đời cho tất cả mọi người; SDG5: đạt được bình đẳng giới và trao quyền cho tất cả phụ nữ và trẻ em gái; SDG6: đảm bảo sự sẵn có và quản lý bền vững nguồn nước và cải thiện các điều kiện vệ sinh cho tất cả mọi người.
Mục tiêu giảm tử vong trẻ em dưới 5 tuổi nằm trong mục tiêu SDG3 đảm bảo cuộc sống khỏe mạnh
và nâng cao phúc lợi cho tất cả mọi lứa tuổi
Đây là mục tiêu không dễ thực hiện bởi thực trạng y tế ở Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều khó khăn thách thức, theo Bộ Y tế những năm qua tỷ lệ tử vong ở trẻ em đã giảm đáng kể nhưng tỷ lệ tử vong ở trẻ em dưới 5 tuổi vẫn cao, đặc biệt là ở trẻ sơ sinh, thống kê của ngành y tế cho thấy 59% trẻ em tử vong dưới 5 tuổi là trẻ sơ sinh và 3/4 trẻ em tử vong dưới 1 tuổi thuộc diện trẻ sơ sinh, nhất là tình trạng trẻ em tử vong trong 7 ngày đầu sau khi sinh. Theo WHO, tình trạng sức khỏe sơ sinh, các bệnh hô hấp và tiêu chảy vẫn là các nguyên nhân gây tử vong chính cho trẻ em ở Việt Nam; tỷ lệ mắc và tử vong do chấn thương, bao gồm đuối nước và tai nạn giao thông đang gia tăng. Tử vong trẻ sơ sinh chiếm 60% tổng số tử vong trẻ dưới 5 tuổi nên cần phải định hướng lại các chương trình sức khỏe trẻ em; suy dinh dưỡng thể thấp còi và thiếu máu làm ảnh hưởng đến 1/3 trẻ em dưới 5 tuổi và thừa cân/béo phì đang gia tăng ở các thành phố lớn; thực hành nuôi con bằng sữa mẹ và nuôi dưỡng trẻ nhỏ vẫn còn yếu kém với chỉ 10% các bà mẹ cho con bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu; vẫn còn sự cách biệt giàu nghèo, sự khác biệt đáng kể về dân tộc và mức sống, điều kiện tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe có chất lượng bị hạn chế ở những vùng sâu vùng xa và miền núi, tỷ lệ tử vong trẻ em ở vùng núi và nông thôn hoặc các gia đình nghèo và dân tộc thiểu số cao hơn từ 2 đến 3 lần so với tỷ lệ tử vong của trẻ em ở vùng thấp hoặc các gia đình khá giả hơn. TheoUNICEF, trên 30% số phụ nữ dân tộc thiểu số được cán bộ y tế hỗ trợ khi sinh nở so với 99% phụ nữ ở khu vực thành thị, đặc biệt là cứ 5 em trong độ tuổi 5 -17 tuổi thì có 1 em phải tham gia lao động, cao nhất ở khu vực Bắc Trung Bộ và khu vực miền núi (36,2%) và Tây Nguyên (25%).
Phát triển bền vững-mục tiêu hướng tới của toàn cầu
Mặc dù Việt Nam cũng như nhiều quốc gia trên thế giới đã đạt được mục tiêu MDG4 giảm tỷ lệ tử vong trẻ em dưới 5 tuổi, để đạt được các mục tiêu SDGs vào năm 2030, UNICEF cho rằng cần phải tập trung vào những trẻ em thiệt thòi nhất cùng hệ thống chăm sóc sức khỏe, giáo dục và bảo trợ xã hộiđược cải thiện sẽ giúp trẻ em có cơ hội được sống và phát triển toàn diện hơn.