Việc đi lại bằng đường hàng không đã và đang được mở rộng với tỉ lệ chưa từng thấy và có xu hướng ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, hậu quả của tiện ích này lại liên quan tới bệnh sốt rét khi tỉ lệ các ca sốt rét (SR) ngoại lai gia tăng, bùng nổ sốt rét tại chỗ ở những khu vực trước đây không có sốt rét lưu hành (SRLH) và kháng thuốc lan rộng trên toàn cầu.
Nguy cơ sốt rét và sốt rét kháng thuốc lan rộng qua đường hàng không
Trong bối cảnh phải đề cập lại các vấn đề loại trừ và tiêu diệt SR trên toàn cầu trong các chương trình nghị sự, việc thay đổi mức độ lan truyền và các thành phần của SR ngoại lai tại các quốc gia không có sốt rét lưu hành (SRLH), và những nguy cơ KSTSR kháng thuốc artemisinin lan rộng từ khu vực Đông Nam Á, do đó cần phải làm sáng tỏ vấn đề là làm thế nào người đi du lịch bằng đường hàng không đến khu vực có KSTSR P.falciparum và P.vivax lưu hành lây truyền SR tới những nơi khác trên thế giới. Mạng lưới du lịch hàng không trên thế giới được mở rộng với tỉ lệ gia tăng chóng mặt trong thế kỷ qua. Số lượt hành khách quốc tế được dự đoán tăng từ 1,11 tỉ trong năm 2011 đến 1,45 tỉ vào năm 2016, với tỉ lệ phát triển hàng năm là 5,3%. Hiện nay trên mạng lưới du lịch bằng đường hàng, có khoảng 35.000 chuyến bay trực tiếp, với 865 tuyến mới được thành lập vào năm 2011. Do đó, các khu vực có SRLH dễ dàng được kết nối với các khu vực khác bất cứ lúc nào, và căn bệnh có thể vượt ra khỏi biên giới quốc gia với vận tốc 950 km mỗi giờ ở những hành khách bị nhiễm bệnh. Sự phát triển của mạng lưới du lịch bằng đường hàng không đã gây nên mối quan tâm và thách thức lớn đối với hệ thống y tế toàn cầu, do đó cần chú trọng hơn nữa đến việc giám sát dựa vào bằng chứng và báo cáo kết hợp giữa thông tin không gian và thông tin của mạng lưới. Sự gia tăng tần suất đi lại giữa các quốc gia không có SRLH và những nước có SRLH đã dẫn đến tình trạng gia tăng tỷ lệ SR ngoại lai những thập kỷ gần đây. Do ít gặp các trường hợp nhiễm bệnh, các ca SR ngoại lai có thể gây khó khăn cho các cơ sở y tế tại các quốc gia không có SRLH, đặc biệt là khó khăn trong chẩn đoán, chẩn đoán sai và chậm trễ trong điều trị cũng như các chi phí điều trị đáng kể. Hơn nữa, các chuyến bay có thể mang theo các vec-tơ đã nhiễm KSTSR, gây ra hiện tượng “bệnh SR tại sân bay”, nơi các bệnh nhân không có tiền sử đi ra nước ngoài vẫn có thể bị nhiễm do vết muỗi đốt tại các vùng gần sân bay quốc tế. Những trường hợp của các ca SR ngoại lai và SR sân bay cho thấy sự liên quan đến sự kết hợp số lượng khách du lịch và nguy cơ SR tại nơi đến, và cac mối quan hệ này sẽ tiếp tục gia tăng khi các tuyến bay mới được thiết lập.
Trong khi đó, các mối lo sợ ngày càng gia tăng do sự lan truyền của hiện tượng KSTSR kháng với thuốc artemisinin từ khu vực tiểu vùng sông Mêkông ở Đông Nam Á đến các khu vực bệnh lưu hành khác. Nghiên cứu gần đây đã nêu bật tới số lượng ngày càng tăng BNSR có kết quả cho thấy tỉ lệ sạch KST chậm khi sử dụng phác đồ điều trị bằng thuốc SR có chứa artemisinin tại biên giới Campuchia – Thái Lan và Thái Lan – Myanmar. Tác hại về kinh tế xã hội và chi phí cho điều trị là rất lớn khi KSTSR kháng với chloroquine từ Đông Nam Á lan sang khu vực cận sa mạc Sahara châu Phi, và lan rộng ra các lục địa. Tương tự, hiện tượng kháng sulphadoxine và pyrimethamine cũng đã xuất hiện tại châu Á và lan rộng đến châu Phi. Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã cảnh báo rằng có “ít nhất một nghiên cứu cho thấy tỉ lệ thất bại trong điều trị cao (≥ 10%) được ghi nhận ở 6/23 quốc gia châu Phi có áp dụng liệu pháp điều trị kết hợp artesunate-amodiaquine”, và người ta vẫn còn lo sợ về sự lan truyền KSTSR kháng artemisinin bắt nguồn từ Đông Nam Á lan tận đến châu Phi, có thể làm giảm các nỗ lực phòng chống và loại trừ SR hiện nay vì chưa có thuốc thay thế trong thời gian tới. Tỉ lệ SR ngoại lai, nguy cơ tái phát và sự lan truyền của kháng thuốc ngày nay xuất phát từ ảnh hưởng của việc đi lại bằng đường hàng không đến các khu vực có SR lưu hành trên thế giới, và số lượng hành khách qua lại giữa các khu vực đó. Đến nay, bản đồ về sự lan truyền SR do P.falciparum và P.vivax trên toàn cầu được kết hợp dữ liệu về hành khách qua lại bằng đường hàng không để mô tả và xác định sự lan truyền SR qua đường hàng không trong năm 2010. Các só liệu thống kê phân tích được lấy từ hệ thống để đánh giá: (i) các khu vực có khả năng kết nối cao nhất với các vùng SRLH do P.falciparum và P.vivax ; (ii) nơi ước tính có lượng hành khách cao nhất từ những khu vực có SRLH; (iii) những khu vực nào hình thành nên “các cộng đồng”, nơi có sự lan truyền SR tại chỗ cao hơn giữa các cộng đồng với nhau; và cuối cùng (iv) nơi có mối đe dọa tình trạng SR kháng artemisinin ngoại lai cao nhất qua đường hàng không và các con đường nguy cơ khác có thể xảy ra lan truyền kháng thuốc ra ngoài khu vực.
Kết quả nghiên cứu dịch tễ học sốt rét qua đường hàng không
Gần đây, các bản đồ mô tả nguy cơ bệnh SR do P.falciparum và P.vivax toàn cầu, cùng với dữ liệu về các chuyến bay và hành khách sử dụng mạng lưới hàng không được kết hợp để mô tả và định lượng tình hình bệnh sốt rét thông qua du lịch bằng đường hàng không. Sau đó, các phương pháp phân tích mạng lưới được sử dụng để mô tả và xác định các hình thức qua đó lượng hành khách được đánh giá qua tình trạng lưu hành của bệnh sốt rét. Cuối cùng, sự liên kết trong và ngoài khu vực Đông Nam Á, nơi có mối đe dọa tình trạng SR ngoại lai kháng artemisinin đang trở thành điểm nóng nhất, được kiểm tra để nêu bật các tuyến bay có nguy cơ lan truyền bệnh. Bản đồ về sự lan truyền của KSTSR P.falciparum và P.vivax trên toàn cầu được lấy từ Dự án bản đồ Sốt rét (Malaria Atlas Project) và các phương pháp lập bản đồ được trình bày trong nghiên cứu của Gething và các cộng sự. Tóm lại, có khoảng 22,212 cuộc khảo sát về sự lây nhiễm trong cộng động được sử dụng phối hợp với phương pháp thống kê về địa lý dựa trên mô hình để thiết lập các bản đồ cho thấy sự lan truyền của KSTSR P.falciparum trên toàn cầu vào năm 2010 trong giới hạn sự lây truyền được xác định bằng số ca mắc hàng năm và các dữ liệu tương quan theo vệ tinh. Tương tự, 9.970 đợt khảo sát tỷ lệKSTSR P.vivax được mã hóa theo địa lý được thu thập từ năm 1985 đến 2010 được ứng dụng theo phương pháp thống kê địa lý dựa trên mô hình không gian và thời gian Bayer để lập bản đồ về SLRH, theo giới hạn SLRH ổn định/không ổn định. Sự phân bố của KSTSR P.ovale, P.malariae hay P.knowlesi không được đề cập trong nghiên cứu này bởi vì các dữ liệu tương tự về sự phân bố của các loài KST này chưa tồn tại. Đồng thời, những thay đổi thời tiết theo mùa ảnh hưởng đến sự lan truyền của KSTSR P.falciparum và P.vivax cũng không được đề cập đến, nhưng các mô hình nghiên cứu về sự phân bố của của mỗi loại KSTSR sẽ được nghiên cứu trong tương lai.
Các phân tích cho thấy sự liên kết đáng kể đã tồn tại trong việc đi lại giữa và từ các khu vực có SRLH bằng đường hàng không. Trong khi mạng lưới hàng không cung cấp sự liên kết với các khu vực có sốt rét trước đây hoàn toàn cô lập, rõ ràng rằng những thay đổi lớn đã xảy ra, với các cộng đồng trong khu vực giao lưu qua đường hàng không dễ mắc bệnh với tỉ lệ cao. Cấu trúc dân cư của các cộng đồng này thường không liên kết với nhau về mặt địa lý, dù có quan hệ chặt chẽ với nhau về kinh tế, văn hóa và sự khác nhau về đặc điểm KSTSR P.faiciparum và P.vivax. Hơn nữa, các kết quả nêu lên sự liên kết giữa các khu vực có SR lưu hành tại châu Phi đến khu vực Đông Nam Á như thế nào, bằng cách minh họa nhiều con đường có khả năng xảy ra tình trạng SR kháng thuốc artemisinin.
Sự phát triển không ngừng trong ngành du lịch hàng không đang đóng một vai trò quan trọng trong dịch tễ học sốt rét toàn cầu, với tình trạng SRLH liên kết mạnh mẽ với những khu vực không có sốt rét và có sốt rét lưu hành. Nghiên cứu này lần đầu tiên nhằm xác định số lượng và phân tích sự liên kết tồn tại giữa những khu vực có sốt rét lưu hành bằng đường hàng không và đã giới thiệu những đánh giá cơ bản về những nguy cơ có thể xãy ra trong việc lan truyền các bệnh truyền nhiễm.
Nguồn dịch
Global malaria connectivity through air travel (Malaria Journal 2013, 12:269 doi:10.1186/1475-2875-12-269; Zhuojie Huang (seenhzj@gmail.com); Andrew J Tatem (andy.tatem@gmail.com))