Hiện nay có rất nhiều loại thuốc để điều trị và phòng chống các bệnh ký sinh trùng bằng các đường dùng thuốc khác nhau. Các thầy thuốc kê đơn chỉ định điều trị quá rộng rãi dẫn đến sự lạm dụng thuốc. Nguyên nhân do quan niệm rất sai lầm ”vô hại” khi kê dơn sử dụng các loại thuốc đó. Vì vậy để điều trị các bệnh ký sinh trùng có hiệu quả cần có hướng dẫn và thực hành sử dụng hợp lý (rational preseribing). Các loại thuốc điều trị nhằm đạt được mục đích tốt nhất.
Tuân thủ các quy trình
- Chỉ định dùng các thuốc cần có sự lựa chọn thích hợp bằng các thuốc đặc hiệu, hiệu quả tốt, tránh điều trị bao vây.
-Cải thiện tình trạng kê đơn thuốc hợp lý hơn, chỉ định thuốc điều trị, cần nắm vững cơ chế tác dụng, mang tính khoa học và hiệu quả thực tiễn.
- Hạn chế tối đa những tác dụng phụ của thuốc gây ra ngoài mong muốn (side effect) trong quá trình điều trị.
Trước một bệnh nhân nhiễm ký sinh trùng, người trực tiếp điều trị cần tuân thủ các quy trình hợp lý để đạt được việc lựa chọn thích hợp (appropriate) cho việc điều trị thực sự đạt hiệu quả (effectivetreatment) bao gồm:
1. Hiểu biết những kiến thức cơ bản về những bệnh lý ký sinh trùng và các biện pháp cần giải quyết trong việc khám lâm sàng, chỉ định xét nghiệm và định hướng điều trị.
2. Trong bệnh lý ký sinh trùng lĩnh vực chẩn đoán dựa vào lâm sàng chỉ gợi ý chẩn đoán. Việc chẩn đoán xác định phải dựa vào xét nghiệm (có thể thực hiện phương pháp xét nghiệm trực tiếp, xét nghiệm phong phú và các kỷ thuật đặc thù như: kỷ thuật ELISA, kỷ thuật miễn dịch huỳnh quang, kỷ thuật PCR, sinh thiết các u, cục trong bệnh ấu trùng sán dây,...
 |
Soi lam phát hiện sán lá gan lớn ở người
( trong ảnh: PGS- TS Trương Quang Ánh, Trưởng khoa ký sinh trùng -Đại học Y dược Huế ) |
3. Kết quả đạt được: Người thầy thuốc cần cân nhắc để có sự lựa chọn loại thuốc tốt nhất rẻ tiền dễ sử dụng ít có tác dụng phụ do thuốc gây ra trong quá trình điều trị.
4. Theo dõi diễn biến lâm sàng, các thông số xét nghiệm trong quá trình điều trị để đánh giá kết quả điều trị và tiên lượng hiệu quả phục hồi sức khoẻ cho người bệnh.
Như vậy, người thầy thuốc cần nghiêm túc thực hiện đúng quy trình nếu có sự nhầm lẫn hoặc bỏ sót quy trình dẫn đến việc điều trị sẽ không đạt kết quả mong muốn.
Chẳng hạn: Chỉ dựa vào các triệu chứng lâm sàng khi chưa có kết quả xet nghiệm hoặc ngược lại... như vậy việc điều trị không bao giờ mang lại kết quả mong muốn.
Các bước thực hiện
1. Kiến thức cơ bản: Người thầy thuốc phải hiểu biết được tác nhân gây bệnh và triệu chứng lâm sàng liên quan đến bệnh đó. Ví dụ: bệnh lỵ Amyp, bệnh sốt rét, bệnh sán lá gan nhỏ và bệnh sán lá gan lớn ở ngườ, bệnh sán lá phổi, bệnh sán máng,...
2. Hiểu biết về tác dụng và hiệu lực của thuốc, những phản ứng phụ có thể do thuốc gây nên và thời gian đào thải của thuốc trong liệu trình điều trị.
3.Theo dõi phản ứng của bệnh nhân (bệnh nhân trong bệnh ký sinh trùng gọi là ký chủ): Tiền sử gia đình- tiền sử bệnh -Tiền sử mẫn cảm dị ứng khi dùng thuốc?
Các bệnh cấp và mãn tính, trong các bệnh mãn tính cần theo dõi để đề phòng những phản ứng phụ của thuốc gây ra như: Những bệnh đái tháo đường, bệnh gan, bệnh thận mãn tính, phụ nữ có thai và cơ địa của những bệnh nhân hoàn toàn không dung nạp được thuốc.
4. Nguyên tắc điều trị các bệnh lý ký sinh trùng.
Lựa chọn thuốc:
-Thuốc đặc hiệu, hiệu quả rẻ tiền, an toàn và dễ sử dụng khi người thầy thuốc chỉ định điều trị và có thể sử dụng rộng rãi trong cộng đồng.
-Tránh tối đa những tác dụng phụ không mong muốn.
-Tránh điều trị bao vây khi chưa rõ tác nhân gây bệnh và chưa có kết quả chẩn đoán xác định. Dĩ nhiên một sô trường hợp có thể điều trị thăm dò khi chưa có điều kiện chẩn đoán xác định, hoặc triệu chứng lâm sàng không rõ, ví dụ: bệnh lỵ Amip ở trẻ em, bệnh sán lá ký sinh ở gan, bệnh sốt rét tái phát,...
- Nên hạn chế tối đa việc sử dụng những thuốc đa phổ có thể dùng điều trị các bệnh ký sinh trùng nhưng hiệu quả thấp.
- Trong điều trị nên kết hợp với các thuốc hổ trợ như: Thuốc chống táo bón trong lỵ Amip; vitamin C, viên sắt trong sốt rét; thuốc stugeron, prednisolon, MgSO4 trong bệnh u não do sán dây...
Những khảo sát cần thực hiện
Trước hết để chẩn đoán các bệnh ký sinh trùng cần thực hiện các bước:
1. Lấy bệnh phẩm làm tiêu bản:
Tuỳ theo triệu chứng gợi ý trên lâm sàng của bệnh, việc chủ động lấy bệnh phẩm cũng phải đúng nguyên tắc: Lấy sớm, lấy đúng quy trình và phải xét nghiệm sớm. Ví dụ: Bệnh lỵ Amyp lấy bệnh phẩm phải sớm, lấy ở chổ mủ nhầy, xét nghiệm ngay boặc bệnh sán lá gan phải lấy bệnh phẩm phân và dịch tá tràng, lấy nhiều lần và xét nghiệm cũng phải cần áp dụng nhiều phương pháp: Xét nghiệm trực tiếp, xét nghiệm phương pháp đặc thù, phương pháp Formalin ether và kết hợp với các kỷ thuật ELISA, PCR...
2. Tránh chủ quan dựa vào kinh nghiệm lâm sàng .Bởi vì việc xác định chẩn đoán quyết định trong các bệnh lý ký sinh trùng chủ yếu dựa vào xét nghiệm xem kết quả dương tính (+) hoặc âm tính (-) để có hướng điều trị thích hợp.
- Nếu xác định rõ nguyên nhân dựa vào những triệu chứng lâm sàng gợi ý và kết quả xét nghiệm dương tính (+), việc dùng thuốc đặc hiệu sẽ tránh đươc sự tốn kém và đạt được những hiệu quả mong muốn trong điều trị.
- Giúp các cơ sở y tế có kinh nghiệm trong quá trình chẩn đoán và điều trị các bệnh lý ký sinh trùng tại cộng đồng.
Hiện nay việc chẩn đoán các bệnh ký sinh trùng ngoài những xét nghiệm thường quy nhu:xét nghiệm trực tiếp, xét nghiệm đặc thù, ly tâm lắng cặn, nuôi cấy,...Cần làm các kỹ thuật ELISA, mễn dịch huỳnh quang, PCR,...để bổ sung toàn diện cho sự chẩn đoán xác định đê định hướng điều trị thích hợp.
- Việc chẩn đoán xác định, điều trị đúng là cơ sở pháp lý cho người thầy thuốc nếu trong quá trình can thiệp diều trị gặp trở ngại, tai biến, rủi ro đáng tiếc cho người bệnh.
 |
Xét nghiệm phát hiện sán lá gan lớn ở người( trong ảnh: PGS- TS Trương Quang Ánh,
Trưởng khoa ký sinh trùng -Đại học Y dược Huế (đứng) hướng dẫn xét nghiệm) |
Các thông số xét nghiệm đáp ứng với gợi ý lâm sàng trong quá trình điều trị
Để đảm bảođiều trị kịp thời, tránh sự mãn tính của bệnh và những hậu quả bất thường, những biến chứng có thể xảy ra, người thầy thuốc cần phải có sự chỉ định kịp thời cho bệnh nhân trong quá trình mắc bệnh:
- Xét nghiệm sớm.
- Sử dụng các kỹ thuật xét nghiệm phù hợp tuỳ theo từng loại ký sinh trùng.
- Không nhất thiết phải xét nghiệm lại khi đã có kết quả đối với các loại ký sinh trùng thường gặp như giun đũa, giun móc, giun tóc, giun kim ...Ngược lại có những bệnh cần phải xét nghiệm nhiều lần cần phải sử dụng những kỹ thuật đặc hiệu như bệnh sán lá gan lợn, sán dây bò, bệnh sốt rét, ấu trùng giun móc, ấu trùng giun lươn,...
- Cần làm thêm các test chẩn đoán khác nhau như: Siêu âm, X quang, CT scaner, công thức máu để xác định sự gia tăng của bạch cầu lympho, bạch cầu ái toan, vì đây là những dấu hiệu giúp cho các chẩn đoán trong các bệnh lý ký sinh trùng...
Đánh giá sự đáp ứng của ký sinh trùng
Để điều trị các bệnh ký sinh trùng có hiệu quả cần đảm bảo các nguyên tắc cơ bản sau:
- Điều trị sớm, kịp thời.
- Đủ liều, đủ ngày.
- Sử dụng thuốc đặc hiệu, một số trường hợp nên phối hợp với các thuốc hổ trợ khác tuỳ theo bệnh lý của từng loại ký sinh trùng.
- Dùng thuốc chống táo bón khi cần thiết như trong bệnh lỵ Amyp, sán lá các loại...
Kết quả thực tiễn cần đạt được
- Cải thiện các triệu chứng lâm sàng:
+ Thể trạng, tâm lý người bệnh.
+ Sự thuyên giảm các triệu chứng
- Cần theo dõi và làm lại các xét nghiệm cần thiết trước, trong và sau điều trị từ 1 đến 3 tháng.
- Một số trường hợp trong bệnh ký sinh trùng: như bệnh sán lá gan lớn và nhỏ ở người, sán lá ruột, sán lá dây, bệnh sốt rét có thể nhắc lại liều điều trị sau 1 tuần.
- Những trường hợp như bệnh giun chỉ, bệnh sán dây lợn ở não có thể áp dụng liệu trình điều trị trong khoảng 3-4 tháng. Tuy nhiên cần phải theo dõi chặt chẽ quá trình điều trị (tại bệnh viện hoặc điều trị ngoại trú).
Tài liệu tham khảo
1. Ký sinh trùng y học. Học viện quân y Hà Đông, 1999.
2. Ký sinh trùng y học. Trường đại học y dược tp Hồ Chí Minh. 2001.
3. Medecine Tropicale, Marc Gentilini 2003