Theo phân loại của Medical Subjects headings, bệnh lây truyền từ động vật sang người là thuộc nhóm MeSH: D015047 và phân loại bệnh tật theo DiseasesDB là 28555. Các bệnh có từ cơ thể động vật có thể truyền sang cơ thể người và ngược lại, gọi chung là zoonosis (Les zoonoses: transmission des maladies des animaux à l’homme). Zoonosis là các bệnh truyền nhiễm có thể truyền (trong vài trường hợp phải nhờ đến vector) truyền từ các động vật (kể cả vật nuôi và động vật hoang dại) sang người hoặc từ người sang động vật.
Nhiều căn bệnh nghiêm trọng nằm trong nhóm phân loại này. Bệnh động vật truyền sang người là bất kỳ một bệnh hoặc tình trạng nhiễm trùng nào lây truyền một cách tự nhiên từ các động vật có xương sống sang người. Do vậy, động vật đóng một vai trò quan trọng trong việc duy trì sự nhiễm bệnh hoặc ổ chứa mầm bệnh trong tự nhiên. Các bệnh từ động vật truyền sang người có thể là tác nhân vi khuẩn, virus, ký sinh trùng, nấm hoặc nhiều tác nhân khác. Cũng như các vấn đề y tế công cộng đặt ra, nhiều bệnh động vật truyền sang người gây ra các vấn đề giảm sản lượng và gây trở ngại với giao thương quốc tế trong việc mua bán sản phẩm động vật (WHO., 2009).
Định nghĩa đơn giản nhất về bệnh động vật truyền sang người là một bệnh có thể truyền từ các động vật có xương sống khác sang người. một định nghĩa khác mang tính cơ học hơn là những bệnh thường nhiễm trên các động vật khác và cũng có thể truyền sang người. Tình huống ngược lại (truyền từ người sang động vật) được biết như là bệnh anthroponosis. Các lĩnh vực mang tính học thuật mới nổi lên trong thời gian gần đây thuộc y học bảo tồn, trong đó có cái gì đó kết hợp giữa y học liên quan đến con người và thú y, khoa học môi trường - tất cả chúng có liên quan đến bệnh zoonoses. Trong phạm vi bài viết vì để diễn giải bênh zoonose quá dài, nên chúng tôi tạm gọi tắt bằng tên tiếng Anh là Zoonose / Zoonosis.
Danh mục các vật mang mầm bệnh
Một danh mục các nhân có thể mang mầm bệnh gây nhiễm và có thể là mầm bệnh truyền sang người, bao gồm:
Danh mục các tác nhân gây bệnh truyền nhiễm
Bệnh Zoonoses có thể liệt kê dựa trên danh sách các tác nhân gây nhiễm trùng sau:
- Ký sinh trùng (Đơn bào hoặc giun sán).
- Nấm
- Vi khuẩn
- Virus
- Pria/prion
Bệnh lây truyền từ động vật sang người và vấn đề y tế công cộng thú y
Bất kỳ một bệnh hoặc nhiễm trùng nào lây truyền một cách tự nhiên từ động vật có xương sống sang người và ngược lại, được phân loại thành bệnh zoonosis theo ấn bản của PAHO “Zoonoses and communicable diseases common to man and animals". Hơn 200 bệnh zoonose đã được mô tả và được biết qua nhiều thế kỷ nay. Chúng gây ra bởi nhiều tác nhân đa dạng:
-Vi khuẩn: mỗi năm, hàng triệu người mắc bệnh bệnh lây truyền qua thực phẩm như bệnh Salmonellosis và Campylobacteriosis, có triệu chứng sốt, tiêu chảy, đau bụng, suy nhược và buồn nôn. Các bệnh do vi khuẩn khác là bệnh than, brucellose do nhiễm verotoxigenic, Escherichia coli, leptospirose, dịch hạch, sốt Q, shigellose và nhiễm trùng máu tularaemi.
-Ký sinh trùng: bệnh do ấu trùng sán lợn, sán dây gây ra bởi KST, có thể gây động kinh, nhức đầu và nhiều triệu chứng khác. Tại châu Mỹ La tinh 0.1% dân chúng nhiễm bệnh này. Các bệnh do sán lá, giun tròn, echinococcus/hydatidose, toxoplasmose và giun xoắn.
-Nấm: các loại nấm nông có thể mắc phải từ động vật nhiễm và ảnh hưởng lên da và móng của người, gây ngứa, đỏ da, bong vảy và rụng tóc. Một số khác có thể nghiêm trọng hơn là bệnh sporotrichosis.
-Virus: dại là một bệnh của động vật và dơi truyền sang người, bất cứ người nào cũng có thể bị nhiễm và chết nếu không điều trị. Ước tính khoảng 55.000 người, nhất là trẻ em chết vì bệnh này mỗi năm trên thế giới. Một số khác như cúm gà, sốt xuất huyết Crimean-Congo, Ebola,…
-Tác nhân bất thường khác: Bệnh lý não xốp ở bò (BSE) gây hủy thần kinh.
Danh mục một số bệnh truyền nhiễm động vật truyền sang người
(Một số bệnh khi dịch ra tiếng Việt không sát nghĩa và đầy đủ, nên tạm giữ nguyên bảng tiếng Anh)
Lịch sử phát triển của các bệnh zoonose
Hầu hết tiền sử của người có trải qua thời gian, dù ngắn, có liên quan đến săn bắn - hái lượm trong rừng, hiếm khi hơn 150 cá nhân và thường không tiếp xúc với các nhóm người khác. Vì điều này, các bệnh dịch và đại dịch, tùy thuộc vào dòng người thường xuyên nhưng không phát triển đáp ứng miễn dịch. Để tiếp tục sống, các bệnh sinh sinh học phải là cơ chế nhiễm trùng mạn tính, và vẫn phải sống trong cơ thể vật chủ một thời gian dài, hoặc có một ổ chức không phải là người (non-human reservoir) vẫn tòn tại trong khi chờ đợi một vật chủ mới để chuyển sang. Trên thực tế, nhiều bệnh ở người, người chỉ là nạn nhân nhiễm tình cờ và là vật chủ cuối cùng để mầm bệnh chết, đây là trường hợp của bênh dại, bệnh than, bệnh tularemia, bệnh do virus West Nile và nhiều bệnh khác. Do vậy, trong quá trình phát triển ở người, nhiều bệnh đã liên quan đến bệnh zoonose, không phải là bệnh cũng không phải là dịch.
Nhiều bệnh hiện đại “modern diseases”, thậm chí dịch bệnh khởi sự từ bệnh zoonose. Thật khó để chắc chắn rằng bệnh này đã lây truyền từ động vật sang người hay không, nhưng bằng chứng tốt nhất trong bệnh sởi, bệnh đậu mùa, cúm, HIV, bạch hầu có thể giúp chúng ta hiểu là từ theo hướng này. Thời nay, zoonoses là mối quan tâm vì chúng thường là các căn bệnh không được nhận ra trước đó hoặc tăng độc lực trong quần thể thiếu miễn dịch. West Nile virus dường như tại Mỹ năm 1999 ở khu vực thành phố New York và di chuyển cả quốc gia năm 2002, gây ra vấn đề lớn. Dịch hạch cũng là bệnh zonoose hoặc các bệnh khác như salmonella, Rocky Mountain spotted fever, Lyme.
Yếu tố chính góp phần vào sự xuất hiện các tác nhân bệnh zoonose mới trong quần thể người tăng lên do tăng tiếp xúc giữa người và động vật hoang dại (Daszak và cs., 2001). Điều này có thể gây ra bởi xự xâm hại của con người vào các hoạt động của vùng hoang dại hoặc do di chuyển các động vật hoang dại vào vùng hoạt động của người do vấn đề môi trường. Một ví dụ cho vụ dịch của virus Nipah tại đảo của Malaysia năm 1999, khi các trang trại nuôi heo xâm phạm đến vùng dơi thường ăn trái cây tự nhiên lại mang virus và từ đó con đường nhiễm bệnh dẽ dàng.
Tương tự, thời gian gần đây cúm gia cầm và virus West Nile đã có thể lan rộng đến quần thể người do tương tác giữa vật chủ mang mầm bệnh với vật nuôi. Sựu di chuyển động vật với số lượng lớn và quy mô rộng như dơi, chim sẽ là nguy cơ rất lớn cho lan truyền bệnh hơn là các động vật khác do chúng dễ dàng di chuyển đến các vùng dân sống. Các bệnh như sốt rét, sán máng, mù dòng sông (river blindness) và giun chỉ bạch huyết không phải là bệnh zoonose, ngay cả khi chúng được nghĩ rằng lan truyền thông qua các côn trùng hoặc sử dụng các vật chủ trung gian là vectors vì chúng lệ thuộc vào vật chủ người để hoàn thành một phần của chu kỳ phát triển.
Điểm tin một số vụ dịch “zoonose” liên quan đến vật nuôi và thú cưng
Các ví dụ và cách đánh giá không thể trình bày trên quan điểm toàn thế giới của chủ đề một cách thấu đáo: những vụ dịch zoonosis đã được ghi nhận có liên quan đến tương tác giữa người với phơi nhiễm động vật tại các chợ phiên, các sở thú nuôi động vật còn non, động vật thuần dưỡng hoặc một nơi nào khác. Năm 2005, Trung tâm Phòng chống bệnh tật của Mỹ (CDC) đã đưa ra một danh sách cập nhật các khuyến cáo phòng ngừa lan truyền bệnh trong cộng đồng. Khuyến cáo CDC phát triển dựa trên liên kết phối hợp với Hội các nhà thú y các bang (National Association of State Public Health Veterinarians), bao gồm các bộ phận chịu trách nhiệm giáo dục liên quan đến các lĩnh vực điều hành, tiếp xúc động vật và quản lý cộng đồng, quản lý và chăm sóc động vật.
Năm 1988, một người bị nhiễm virus cúm heo (swine influenza virus) và bị chết sau khi đi thăm nơi chuống gia súc tại hôi chợ phiên ở bang Wisconsin. Tiếp đó, 3 nhân viên y tế điều trị và chăm sóc cho ca bệnh này cũng trở nên có triệu chứng cúm với bằng chứng xét nghiệm nhiễm virus cúm heo. Các nhà điều tra từ CDC cho thấy báo cáo cuối cùng của họ cúm heo có thể lan truyền trực tiếp từ heo sang người.
Năm 1994, có 7 trường hợp nhiễm E. coli O157: H7 có phát hiện dấu vết từ nông trại ở Leicestershire, Anh. Một vụ điều tra dịch tễ học về vụ dịch cho thấy dòng E. coli O157:H7 được phân lập từ 9 động vật của nông trang không thể phân biệt với các dòng phân lập từ mẫu bệnh phẩm của người, các nhà điều tra kết luận rằng hầu như nguyên nhân vụ dịch là do tiếp xúc trực tiếp giữa người với các động vật.
Năm 1995, 43 trẻ em đi thăm vùng nông thôn ở Wales sau khi về bị đau do nhiễm Cryptosporidii. ‘’Cryptosporidium’’ được phân lập từ 7 trong số trẻ em đó. Điều tra dịch tễ cho thấy nguồn bệnh ở trẻ em này là od tiếp xúc với các con bê ở nông trang. Cùng năm 1995, có ít nhất 13 trẻ bị bệnh do nhiễm Cryptosporidiosis sau khi viếng thăm một nông trại ở Dublin, Ireland. Trong một nghiên cứu bệnh chứng, các nàh nghiên cứu so sánh các hoạt động của 13 trẻ bị bệnh với các hoạt động của 52 trong số 55 người đi thăm nông trang-làm nhóm chứng. Nghiên cứu chỉ ra bệnh có liên quan một cách có ý nghĩa với trò chơi trong cát bên cạnh vùng mà chúng đi picnic, gần dòng nơi mà các động vật tiến đến.
Năm 1997, một vụ dịch E. coli O157:H7 xác định ở trẻ em sống trong một nông trang tự do và 2 trẻ đến thăm nông trang trong quá trình đi học. 2 trong 3 trẻ đó đã biểu hiện hội chứng tan huyết do ure máu (hemolytic-uremic syndrome_HUS). Các phân lập thu thập được từ 3 trẻ em và một mẫu lấy từ nông trang không thể phân biệt được, cho thấy có bằng chứng liên quan đến giữa nông trang và bệnh của trẻ.
Năm 1999, những gì được tin là vụ dịch lớn nhất về bệnh lây truyền qua nước của E. coli O157:H7 tại Mỹ xảy ra tại bang Washington, chợ phiên New York. Bộ phận y tế bang xác định 78 đối tượng bị nghi ngờ nhiễm hoặc là E. coli O157:H7 hoặc Campylobacter jejuni. Một điều tra vụ dịch cho thấy việc sử dụng nước giải khác mua từ các người bán có sử dụng nguồn nước chưa khử trùng triệt để có liên quan đến bệnh. Trong số đó, 127 nạn nhân xác định nhiễm E. coli O157:H7; 71 người phải nhập viện và 14 người phát triển bệnh thành HUS và 2 ca tử vong.
Năm 2000, 51 người bị đau xác định hoặc nghi ngờ nhiễm E. coli O157:H7 sau khi thăm một trang trại nuôi bò sữa ở Pennsylvania. 8 trẻ em có hội chứng HUS. Một nghien cứu bệnh chứng thực hiện trong số các vị khách đến trang trại nuôi bò sữa tiến hành phối hợp với CDC, đơn vị y tế tại Pennsylvania và Montgomery. Các nhà nghiên cứu kết luận rằng E. coli chính là thủ phạm lây bệnh đến khách. Cũng trong năm 2000, 43 du khách đến phiên chợ hạt Medina ở Ohio được xác định bị bệnh với E. coli O157:H7. Một điều tra vụ dịch tiến hành ngay sau đó cho thấy rằng hệ thống nước từ các người bán thực phẩm có liên quan đến E. coli trong vụ dịch. Vài tháng sau, 5 trẻ em trở nên bệnh do nhiễm E. coli sau khi tham dự sự kiện "Carnival of Horrors" tổ chức tại hạt Medina, phân tích PFGE về dòng E. coli phân lập từ các đối tượng trong vụ dịch cho thấy chúng giống nhau không thể phân biệt được và các nàh điều tra từ hạt Medina và CDC xác định hội chợ tại nguồn nước phân phối ở Medina là nguồn nhiễm cảE. coli.
Năm 2001, một vụ dịch E. coli O157:H7 có phát hiện phơi nhiễm tại Cow Palace ở Lorain County Fair tại Ohio. Các nhà điều tra của CDC xác định 23 trường hợp nhiễm E. coli có liên quan đến việc tham dự hội chợ tại Lorain County Fair, và ca thứ 2 cũng tương tự. hai người đã diễn tiến đến hội chứng HUS. Một điều tra về môi trường và nơi nhiễm cho thấy nhiễm E. coli trên các ô cửa, con đường, lan can, khán đài, ghế ngồi khán giả, mùn cưa. Các nhà điều tra kết luận hội chợ Lorain County Fair là nguồn lây nhiễm trong vụ dịch. Hạt Wyandot, ở Ohio cũng báo cáo một vụ dịch nhiễm E. coli O157:H7 năm 2001. Tất cả 92 trường hợp nhiễm E. coli được báo cáo tại cơ quan y tế hạt Wyandot và CDC, với 27 ca xác định trong phòng xét nghiệm và 2 ca đã chuyển thành hội chứng HUS. Tiếp xúc với các gia súc nhiễm bệnh chính là nguồn lây và gây ra vụ dịch. Tuy nhiên, nguyên nhân đặc biệt chưa xác định được.
Năm 2002, có 7 người bị bệnh nhiễm E. coli O157:H7 sau khi đi thăm một phiên chợ nông nghiệp lớn ở Ontario, Canada. Các nhà điều tra tiến hành một nghiên cứu bệnh chứng chỉ ra dê và cừu từ khu nuôi thú cưng chính là nguồn nhiễm E. coli. Các yếu tố khác chính là rào dậu và môi trường xung quanh khu nuôi thú gia súc này là nguồn nhiễm. Những gì tin được là vụ dịch nhiễm E. coli O157:H7 lớn nhất ở hội chợ hạt Lane năm 2002. Điều tra Đơn vị dịch vụ y tế con người tại County Oregon chỉ ra vụ dịch bắt nguồn từ phơi nhiễm với chuồng gia súc của cừu và dê. Tất cả 79 người nhiễm xác định là do E. coli trong vụ dịch; 22 trường hợp phải nhập viện và 12 ca có hội chứng HUS.
Năm 2003, các du khách đến hội chợ và thăm triễn lãm về động vật tại hạt Fort Bend County Fair ở Texas bị bệnh do nhiễm E. coli O157:H7. Điều tra vụ dịch xác định 25 người bệnh là nhiễm E. coli; 7 người xác định nhiễm E. coli, 5 người bị hội chứng HUS hoặc xuất huyết giảm tiểu cầu có tắc nghẽn mạch (TTP_Thrombotic thrombocytopenic purpura). Các nhà điều tra đã phân lập một dòng E. coli khó có thể phân biệt với các dòng từ nơi chăn nuôi động vật và tìm thấy mức độ nhiễm E. coli cao trong cả nơi tập trung và nơi triển lãm động vật.
Năm 2004, một vụ dịch lớn E. coli O157:H7 xảy ra trong số các du khách đến hội chợ North Carolina State Fair. Điều tra vụ dịch cho thấy hơn 180 báo cáo ca bệnh và 33 ca được xác định qua nuôi cấy là nhiễm E. coli O157: H7 liên quan đến tham dự hội chợ, với 15 trẻ em chuyển thành HUS. Trong bản báo cáo điều tra cuối cùng, NCDHHS kết luận rằng các E. coli trong vụ dịch tại hội chợ bắt nguồn từ nơi triển lãm thú cưng.
Năm 2005, một nơi chăm sóc thú cưng tại hai hôi chợ Florida và lễ hội tìm ra dấu vết của nguồn nhiễm E. coli O157:H7. 63 người đi tham quan và thăm hoặc đến Central Florida Fair, hoặc Florida Strawberry Festival báo cáo bị bệnh cho cơ quan y tế bang, cho biết 20 trường hợp xác định qua nuôi cấy và 7 trong số đó có HUS. Một nghiên cứu bệnh chứng cho thấy bệnh liên quan đến phơi nhiễm nơi nhốt thú. Các tác nhân gây bệnh truyền từ động vật sang người có ý nghĩa gây ra bệnh lây truyền qua thực phẩm như Escherichia coli O157:H7, Campylobacter, Caliciviridae, Salmonella. Năm 2006, một hội thảo tại Berlin tập trung vào vấn đề tác nhân gây bệnh từ động vật sang người ảnh hưởng lên tính an toàn của thực phẩm, bày tỏ chủ trương cho các chính phủ nên can thiệp vào vấn đề, thận trọng các nguy cơ có thể đến cộng đồng do bệnh lây truyền qua thực phẩm thông qua con đường ăn uống.
Các bệnh lây truyền từ động vật sang người đang nổi (Emerging zoonoses)
Ngược với các bệnh lây truyền qua động vật rất hời hợt, thì kiến thức của cộng đồng về bệnh lây truyền từ động vật đang nổi rất ca (EZ_emerging" zoonoses). Sự phối hợp giữa WHO/FAO/OIE trong chương trình hành động về bệnh lây truyền từ động vật sang người đang nổi tại hội nghị diễn ra tại Geneva, 2004 xác định bệnh EZ như thể một bệnh nhận ra mới hoặc mới phát, đã từng xảy ra trước đây nhưng biểu hiện tăng tần suất và mở rộng phân bố địa lý cả về vật chủ và vector truyền bệnh. Các bệnh EZ có tiềm năng tác động đến sức khỏe con người và đời sống kinh tế nghiêm trọng cũng như các xu hướng diễn tiến tiếp tục của bệnh. Nhiều yếu tố dẫn đến xuất hiện hoặc nỏi trội bệnh EZ. Các thay đổi về môi trường, động vật và con người, thay đổi về tác nhân gây bệnh và thay đổi về tập quán cũng như hoạt động nông trang là chính. Các yếu tố văn hóa và xã hội như thói qune ăn uống và tín ngưỡng, tôn giáo cũng đóng vai trò trong đó.
Phòng chống các bệnh lây truyền từ động vật sang người bị lãng quên
WHO xác định bệnh zoonose như các bệnh hoặc tình trạng nhiễm lan truyền tự nhiên giữa các động vật có xương sống và người. Một tác nhân gây bệnh zoonosis có thể là vi khuẩn, virus, nấm hoặc khác. Ít nhất 61% tác nhân gây bệnh ở người là zoonotic và có mặt 75% trong tổng số các tác nhân gây bệnh đang nổi nhiều thập kỷ qua. Ngoại trừ các bệnh EZ như SARS và H5N1, phần lớn các bệnh chưa được ưu tiên bởi hệ thống y tế mức độ quốc gia và quốc tế, do đó một số bệnh số bệnh trong số đó mang tên gọi là bệnh bị lãng quên.
Các biện pháp can thiệp phòng chống bệnh lây truyền từ động vật sang người đòi hỏi có sự phối hợp hành động giữa các cơ quan y tế và thú y, bởi vì chúng ảnh hưởng lên cả con người lẫn động vật. WHO đã đề ra các chương trình hành động từ rất lâu để gắn kết các tổ chức quốc tế, quốc gia nhằm giải quyết vấn đề đang nổi và dịch bệnh zoonoses. Mặc dù đã có sự công khai về các bệnh EZ, đó có thể là bệnh dịch ảnh hưởng đến cộng đồng. Nhiều bệnh lây truyền từ động vật sang người có tác động quan trọng lên sức khỏe con người cũng như lên gia súc, do đó phương kế sinh nhai của họ bị giảm dần bởi bệnh tật ảnh hưởng. WHO và các cơ quan quốc tế đã nhìn nhận và đang đẩy mạnh hợp tác đa ngành để giải quyết vấn đề này.
Mở ra một con đường à làm giảm sự đói nghèo
Ngay tại cuộc họp thứ nhất được phối hợp tổ chức bởi Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Chương trình sức khỏe động vật (Animal Health Programme) của Anh vào ngày 20-21 tháng 9 năm 2005 cho thấy các lợi ích gấp đôi khi phối hợp hành động chăm sóc y tế cả người và động vật bằng cách lồng ghép và phối hợp phòng chống các căn bệnh này. Cuộc họp cũng đưa ra các biện pháp hiệu quả, tạo cơ hội đồng thời cứu nhiều mạng sống. Các biện pháp phòng chống có hiệu quả của bệnh lây truyền từ động vật sang người là phương cách làm giảm gánh nặng bệnh tật và giảm đi tình trạng đói nghèo và tăng cung cấp thực phẩm có chất lượng cho nông thôn và từ đó đạt được mục tiêu thiên niên kỷ.
Lồng ghép phòng, chống bệnh lây truyền từ ĐVà NGƯỜI bị lãng quên tại châu Phi
Một cuộc họp thứ hai về bệnh lây truyền từ động vật sang người bị lãng quên (Neglected Zoonotic Diseases_NZD2) được tổ chức tại Kenya từ ngày 13-15 tháng 11 năm 2007 nhằm mục đích thiết kế một chương trình kế hoạch hành động đặc biệt để phòng chống và ngăn ngừa bệnh này tại châu Phi. Cuộc họp quy tụ hơn 80 thành viên, 60 trong số đó đến từ 14 quốc gia châu Phi (trung, bawcsm nam và tây Phi) và các tổ chức tại châu Phi như AU-IBAR, AMREF, COMESA, EAC. Bên cạnh đó, cuộc họp đã mang lại nhiều lợi điểm từ 20 chuyên gia về bệnh zoonose trên thế giới, các tổ chức quốc tế như DANIDA. Cuộc hội đàm tại Nairobi, đã giải quyết một số khía cạnh về thực hành, chính trị liên quan đến các vấn đề phòng chống bệnh lây truyền qua động vật bị lãng quên đã đề cập trong cuộc họp lần thứ tại trụ sở chính của WHO, Geneva năm 2005.
Tài liệu tham khảo
1.Meerburg BG, Singleton GR, Kijlstra A (2009). "Rodent-borne diseases and their risks for public health". Crit Rev Microbiol 35 (3).
2.Centers for Disease Control and Prevention (2005). "Compendium of Measures To Prevent Disease Associated with Animals in Public Settings, 2005: National Association of State Public Health Veterinarians, Inc. (NASPHV)" (PDF). MMWR 54 (RR-4): inclusive page numbers. http://www.cdc.gov/mmwr/PDF/rr/rr5404.pdf. Retrieved 2008-12-28.
3.Wells, et al. (1991). "Swine influenza virus infections. Transmission from ill pigs to humans at a Wisconsin agricultural fair and subsequent probable person-to-person transmission". JAMA 265 (4): 481. doi:10.1001/jama.265.4.478.
4.Centers for Disease Control and Prevention. "Human infection with swine influenza virus – Wisconsin". MMWR 37 (43): 661–3. http://www.cdc.gov/MMWR/preview/mmwrhtml/00021592.htm.
5.Shukla, et al.. "Escherichia coli O157 infection associated with a farm visitor center". Communicable Disease Report 5 (6): R86–R90.
6.Evans, M. R. and D. Gardner (1996). "’’Cryptosporidiosis’’ Outbreak Associated with an Educational Farm Holiday". Commun Dis Rep CDR Rev. 29 6 (4): R67. ISSN: 1350-9349.
7.Sayers, et al. (1996). "Cryptosporidiosis in children who visited an open farm.". Commun Dis Rep CDR Rev. 13 6 (10): R140–4.
8.Milne, et al. (1999). "’’Escherichia coli’’ O157 incident associated with a farm open to members of the public". Communicable Disease and Public Health 2: 22–26.
9.New York State Department of Health and A.C. Novello (2000). The Washington County Fair outbreak report.
10.Centers for Disease Control and Prevention (2001). "Outbreaks of Escherichia coli O157:H7 infections among children associated with farm visits—Pennsylvania and Washington 2000". MMWR 50 (15): 293–297.
11.Rickelman-Apisa, J.M. (2001-09-28). Summary of E. coli O157:H7 Outbreak Associated with the Medina County Fairgrounds 2000 Fair and 2000 Carnival of Horrors. Medina County Health Department.
12.Varma, J.K. (2002-02-15). Trip report epi-aid # 2001-84: Outbreaks of E. coli O157:H7 infections associated with Lorain and Wyandot County fairs, Ohio, September-October 2002 From Jay K. Varma, EIS officer, Food borne and Diarrheal Diseases branch to Forrest Smith, State Epidemiologist, Ohio department of Health.. Public Health Service. Department of Health and Human Services.
13.Warshawsky, et al.. "Outbreak of Escherichia coli O157:H7 related to animal contact at a petting zoo". Canadian Journal of Infectious Diseases 13 (3): 175–181.
14.Oregon Department of Human Services (2002-09-13 url=http://www.oregon.gov/DHS/. CD Summary 51 (19).
15.Oregon Department of Human Services, Health Services (2005) (PDF). 2005 Ways and Means Presentation – Phase 1. Oregon Department of Human Services. http://www.oregon.gov/DHS/aboutdhs/budget/0507budget/w-m_ph_ph1_ov.pdf.
16.Durso, L.M., et al. (2005). "Shiga-Toxigenic Escherichia coli (STEC) O157:H7 Infections Among Livestock Exhibitors and Visitors at a Texas County Fair". Vector-Borne and Zoonotic Diseases 5: 193–201.
17.Goode, B.; O'Reilly, C. (2005-06-29). Outbreak of Shiga toxin producing E. coli (STEC) infections associated with a petting zoo at the North Carolina State Fair – Raleigh, North Carolina, November 2004 Final Report. North Carolina Department of Health and Human Services.
18.Centers for Disease Control and Prevention (2005). "Outbreaks of Escherichia coli O157:H7 Associated with Petting Zoos — North Carolina, Florida, and Arizona, 2004 and 2005". MMWR 54 (= 50): 1279.
19.Humphrey, Tom et al. (2007). "Campylobacters as zoonotic pathogens: A food production perspective". International Journal of Food Microbiology 117 (3): 237–257.
20.Cloeckaert, Axel (2006). "Introduction: emerging antimicrobial resistance mechanisms in the zoonotic foodborne pathogens Salmonella and Campylobacter". Microbes and Infection 8 (7): 1889–1890.
21.Frederick, A. Murphy. "The Threat Posed by the Global Emergence of Livestock, Food-borne, and Zoonotic Pathogens". http://www.annalsonline.org/cgi/content/citation/894/1/20.
22.Med-Vet-Net. "Priority Setting for Foodborne and Zoonotic Pathogens" (PDF). http://www.medvetnet.org/pdf/Reports/Report_07-001.pdf. Retrieved 5 April 2008.
23.Field, H., Young, P., Yob, J. M., Mills, J., Hall, L., Mackenzie, J. (2001). The natural history of Hendra and Nipah viruses. Microbes and Infection 3, 307–314.
24.Daszak, P., Cunningham, A.A., Hyatt, A.D. (2001). Anthropogenic environmental change and the emergence of infectious diseases in wildlife. Acta Trop. 78(2), 103–116.
25.H. Krauss, A. Weber, M. Appel, B. Enders, A. v. Graevenitz, H. D. Isenberg, H. G. Schiefer, W. Slenczka, H. Zahner: Zoonoses. Infectious Diseases Transmissible from Animals to Humans. 3rd Edition, 456 pages. ASM Press. American Society for Microbiology, Washington DC., USA. 2003. ISBN 1-55581-236-8
26.Jorge Guerra González: Infection Risk and Limitation of Fundamental Rights by Animal-To-Human Transplantations. EU, Spanish and German Law with Special Consideration of English Law. Verlag Dr. Kovac, Hamburg 15 January 2010, ISBN 978-3-8300-4712-4.