(Tiếp theo Phần 1)
Tác động biến đổi Khí hậu đối với các bệnh ký sinh trùng lây truyền từ động vật sang người
Tác động của biến đổi khí hậu đối với các bệnh lây truyền từ động vật sang người, một số bệnh bị ảnh hưởng và kêu gọi có thêm nhiều nghiên cứu để xác định các bệnh khác, các yếu tố nguy cơ, chiến lược phòng ngừa và phác đồ điều trị. Riêng về tác động của biến đổi khí hậu đối với các bệnh KST có thể lây truyền giữa người và một loài khác (được gọi là bệnh “lây truyền từ động vật sang người” - zoonotic). Ngoài các tác động trực tiếp do sự cân bằng sinh thái bị phá vỡ, các tác động kinh tế - xã hội của biến đổi khí hậu có thể thúc đẩy sự lây truyền của các bệnh KST. Các bệnh lây truyền từ động vật sang người được biết là bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu được liệt kê và kêu gọi có thêm nhiều nghiên cứu để xác định các bệnh khác, yếu tố nguy cơ và vector (vật mang mầm bệnh), cũng như để phát triển các chiến lược phòng ngừa và phác đồ điều trị.
Hình 5. Biến đổi khí hậu làm thay đổi lan truyền bệnh sốt rét
|Nguồn: https://www.mdpi.com/2073-4433/16/1/71
Trong hai thập kỷ qua, tác động của biến đổi khí hậu đối với các bệnh truyền nhiễm đã được công nhận là một trong những mối đe dọa lớn đối với sức khỏe con người và động vật. Tuy nhiên, trong phạm vi đó, tác động của biến đổi khí hậu đối với các bệnh lây truyền từ động vật sang người đã bị bỏ qua phần lớn, đặc biệt là những bệnh do KST gây ra. Trong số các bệnh bị tác động bởi biến đổi khí hậu, các bệnh KST lây truyền từ động vật sang người do giun sán cũng như do động vật nguyên sinh có khả năng bị thay đổi các đặc điểm dịch tễ học.
Các nghiên cứu gần đây ở Đông Nam Á, Châu Phi và Châu Mỹ Latinh đã chứng minh những tác động đáng kể của biến đổi khí hậu đối với bệnh do Leishmaniaspp. thể nội tạng và thể da, bệnh Trypanosoma spp. châu Mỹ hay bệnh Chagas, bệnh sán lá gan lớn, bệnh do Cryptosporidium, bệnh do Giardia spp, bệnh sán máng, bệnh nang sán cùng nhiều bệnh khác. Có lẽ nhiều bệnh khác cũng nên được liệt kê, nhưng cần có nhiều nghiên cứu hơn để chứng minh tác động của biến đổi khí hậu đối với các bệnh KST lây truyền từ động vật sang người. Cuối cùng, bằng cách phát triển các mô hình phù hợp, chúng ta sẽ có thể tạo ra các hệ thống cảnh báo sớm và các hệ thống giám sát dịch tễ tốt hơn cho các bệnh này bằng cách kết hợp dữ liệu khí hậu để phòng ngừa và giảm thiểu tác động của chúng.
Biện pháp can thiệp có thể làm thay đổi nhiệt độ tối ưu cho lan truyền bệnh KST
Nhiệt độ ảnh hưởng đến sự lan truyền của nhiều tác nhân gây bệnh, nhưng tác động của sự biến thiên nhiệt độ lên các đặc điểm của KST và vật chủ cũng như ảnh hưởng tương tác của chúng lên sự lan truyền vẫn chưa được hiểu rõ. Các nhà nghiên cứu đã tích hợp một mô hình dịch tễ học của bệnh sán máng- một bệnh truyền nhiễm ảnh hưởng đến hơn 200 triệu người, với các đặc điểm phụ thuộc vào nhiệt độ của loài KST gây bệnh và vật chủ trung gian là ốc. Họ chỉ ra rằng các biện pháp can thiệp mô phỏng nhắm vào ốc và ấu trùng của KST đã làm tăng nhiệt độ tối ưu cho sự lan truyền, bởi vì tỷ lệ tử vong liên quan đến can thiệp đã vượt qua các giới hạn tự nhiên về nhiệt độ. Họ đã chứng minh rằng các biện pháp can thiệp có hiệu quả hơn ở nhiệt độ thấp hơn, biến đổi khí hậu sẽ làm tăng nguy cơ mắc bệnh sán máng ở những vùng có nhiệt độ nước bề mặt tiến gần hơn đến nhiệt độ tối ưu và việc xem xét các điều kiện khí hậu địa phương để kiểm soát bệnh có thể tối đa hóa kết quả sức khỏe con người.
Hình 6. Tác động của biến đổi khí hậu trên tương tác giữa vật chủ và ký sinh trùng
Nguồn: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-66822-7_19
Nhiệt độ giới hạn sự lan truyền của nhiều tác nhân gây bệnh. Các biện pháp can thiệp nhắm vào các giai đoạn sống nhạy cảm với nhiệt độ, chẳng hạn như các biện pháp kiểm soát véc-tơ tiêu diệt vật chủ trung gian, có thể làm thay đổi nhiệt độ tối ưu của sự lan truyền, từ đó làm thay đổi động lực học theo mùa của bệnh và khiến các biện pháp can thiệp kém hiệu quả hơn vào những thời điểm nhất định trong năm và với tình hình biến đổi khí hậu toàn cầu. Để kiểm chứng những giả thuyết này, họ đã tích hợp một mô hình dịch tễ học của bệnh sán máng với các đặc điểm phụ thuộc vào nhiệt độ được xác định bằng thực nghiệm của loài sán Schistosoma mansoni và vật chủ trung gian là ốc Biomphalariaspp.
kết quả chỉ ra rằng nguy cơ lây truyền đạt đỉnh ở 21,7°C (Topt), và các biện pháp can thiệp mô phỏng nhắm vào ốc và ấu trùng KST sống tự do đã làm tăng Topt lên đến 1,3°C, bởi vì tỷ lệ tử vong liên quan đến can thiệp đã vượt qua các giới hạn về nhiệt độ đối với sự lan truyền. Sự thay đổi Topt này cho thấy việc kiểm soát ốc có hiệu quả hơn ở nhiệt độ thấp hơn, và biến đổi khí hậu toàn cầu sẽ làm tăng nguy cơ mắc bệnh sán máng ở những khu vực tiến gần hơn đến Topt. Việc xem xét các quy luật xuất hiện (phenology) của sự lây truyền trong khu vực và thời điểm can thiệp khi điều kiện địa phương tiếp cận Topt sẽ tối đa hóa kết quả sức khỏe con người.
Mối đe dọa mới nổi từ KSTtrên sức khỏe con người - Xu hướng Quốc gia và Quốc tế
Trong thập kỷ qua, các bệnh KST mới nổi đang ngày càng trở thành một vấn đề sức khỏe con người trên toàn thế giới. Những thay đổi liên tục trong môi trường tự nhiên và nhân tạo ảnh hưởng đến một loạt các véc-tơ và vật chủ có thể dẫn đến sự lây lan và gia tăng tỷ lệ hiện nhiễm KST và các bệnh do KST ở các khu vực khác nhau của nhiều nước. Vì những lý do này, điều quan trọng là phải có kiến thức cập nhật về sự xuất hiện và phân bố của các loài KST mới nổi và các bệnh mà chúng có thể gây ra ở các quần thể người khác nhau trong điều kiện môi trường thay đổi ở các quốc gia hoặc khu vực cụ thể.
Họ tin rằng kiến thức này sẽ cải thiện sự hiểu biết của chúng ta về vấn đề này, đồng thời cũng sẽ hữu ích cho những tiến bộ trong các chiến lược phòng chống và kiểm soát KST cũng như việc chẩn đoán và điều trị đúng đắn các bệnh do KST. Các nghiên cứu về các mối đe dọa sức khỏe mới nổi ở các quốc gia cụ thể, gây ra bởi các loài KST tùy ý và KST bắt buộccó thể ảnh hưởng đến con người.Các chủ đề tiềm năng bao gồm, nhưng không giới hạn ở:
- Các nghiên cứu về các mối đe dọa sức khỏe mới nổi liên quan đến KST và các tác nhân gây bệnh liên quan ở các quốc gia cụ thể;
- Đánh giá sự lây lan và tỷ lệ hiện nhiễm của các loài KST mới nổi và các bệnh mà chúng gây ra, bao gồm cả đánh giá phân tử;
- Vai trò của véc-tơ và vật chủ của KST trong sự phân tán các mối đe dọa mới đối với sức khỏe con người liên quan đến các yếu tố môi trường;
- Những tiến bộ gần đây trong các chiến lược phòng chống và kiểm soát liên quan đến các loài KST mới nổi và các bệnh do KST ở khu vực và quốc gia cụ thể.
Ký sinh trùng và véc-tơ mới nổi phát triển mạnh trong thế giới đang thay đổi nhanh chóng của chúng ta. Các véc-tơ truyền bệnh là động vật chân đốt có tính xâm lấn cao được báo cáo ở nhiều khu vực địa lý, các loài KST gây quan ngại trong thú y và y tế công cộng được đánh giá trong tài liệu này.Cần có các chiến lược hiệu quả, bền vững và dễ tiếp cận để kiểm soát nội KST và ngoại KST.Chứng hoang tưởng ký sinh là một chủ đề cập nhật, đáng được quan tâm hàng đầu.
Đóng góp của biến đổi khí hậu đối với sự xuất hiện hoặc tái xuất hiện các bệnh KST
Mối liên hệ giữa môi trường và các bệnh do KST có thể không phải lúc nào cũng rõ ràng, nhưng mối liên hệ đó vẫn tồn tại. Nghiên cứu nhấn mạnh cách khí hậu, một thành phần của môi trường, hay cụ thể hơn là biến đổi khí hậu, có khả năng thúc đẩy tỷ lệ mắc mới và tỷ lệ lưu hành của các bệnh do KST trên toàn thế giới. Có những tác động trực tiếp và gián tiếp của biến đổi khí hậu đối với phạm vi và sự phân bố của các sinh vật KSTvà các loài véc-tơ và vật chủ liên quan của chúng. Một lượng lớn các tài liệu khoa học để chứng minh rằng một khí hậu đang thay đổi sẽ duy trì, hoặc có lẽ làm trầm trọng thêm các vấn đề sức khỏe cộng đồng và sự trì trệ kinh tế do bệnh KST gây ra.
Các bệnh được xem xét bao gồm những bệnh gây ra bởi động vật nguyên sinh và giun sán trong đất qua đường tiêu hóa, bệnh sốt rét, bệnh giun chỉ bạch huyết, bệnh Chagas, bệnh do Trypanosoma ở người châu Phi, bệnh Leishmaniasis, bệnh Babesiosis, bệnh sán máng và bệnh sán dâyEchinococcus spp., cũng như các loại KST ảnh hưởng đến vật nuôi. Mục tiêu của chúng tôi là làm cho cộng đồng khoa học nhận thức rõ về mức độ ảnh hưởng mà một khí hậu đang thay đổi có thể gây ra đối với sức khỏe cộng đồng liên quan đến gánh nặng bệnh tật do KST. Khi những thay đổi khí hậu cận kề nay đã hiện hữu và khi chúng ta chứng kiến những sự kiện này diễn ra, việc xây dựng các kế hoạch quản lý nhằm bảo vệ sức khỏe và chất lượng cuộc sống của người dân trong các cộng đồng bị ảnh hưởng đáng kể là cực kỳ quan trọng.
Hình 7. Tác động của biến đổi khí hậu lên tính phức tạp sinh sản
|Nguồn: https://www.mdpi.com/2073-4441/15/4/725
Biến đổi khí hậu là một sự kiện xảy ra tự nhiên, nhưng các hoạt động của con người đã góp phần đáng kể vào những thay đổi trong điều kiện khí quyển, dẫn đến sự thay đổi tăng tốc trong quá trình này và tình trạng bấp bênh hiện nay.Biến đổi khí hậu ngày càng trở thành một mối đe dọa khi chúng ta tiếp tục nhận ra những tác động tiềm tàng của nó đối với sức khỏe và an ninh toàn cầu. Các chuyên gia về khí hậu toàn cầu đồng ý rằng các hoạt động do con người gây ra đã góp phần đáng kể vào việc tăng nồng độ khí nhà kính trong khí quyển và sự phá hủy các hệ sinh thái.Các hậu quả trực tiếp của biến đổi khí hậu không khó để nhận thấy thông qua sự xuất hiện của các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt hoặc những thay đổi về nhiệt độ và lượng mưa, nhưng các hậu quả gián tiếp lại không dễ dàng nhìn thấy như vậy. Sự gia tăng hoặc thay đổi trong phạm vi lưu hành địa phương của các bệnh do KST do hậu quả của biến đổi khí hậu sẽ gây ra những tác động rất nghiêm trọng.
Giờ đây, không chỉ “dấu chân” vật lý của chúng ta thúc đẩy sự lây lan của bệnh tật thông qua việc phá hủy môi trường sống và gây rối loạn sinh thái, mà có thể còn cả dấu chân carbon nữa. Biến đổi khí hậu trực tiếp gây ra sự gia tăng nhiệt độ và ảnh hưởng đến hình thái thời tiết, điều này có thể gián tiếp làm thay đổi các mô hình phân bố không gian của véc-tơ truyền bệnh và quần thể người.Sự gia tăng nhiệt độ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển véc-tơ là các động vật chân khớp mang nhiều sinh vật ký sinh và cho chính bản thân các loài KST đó.Khí hậu ấm áp cũng làm tăng phạm vi vật chủ làm nguồn chứa mầm bệnh, mật độ quần thể véc-tơ, tần suất đốt/chích, khả năng sống sót và tỷ lệ truyền KST của các véc-tơ như muỗi, ve và ruồi tse-tse.
Bệnh truyền qua vector trong một thế giới và khí hậu đang thay đổi
Một trong những tác động toàn cầu quan trọng nhất của biến đổi khí hậu có lẽ là đối với các bệnh truyền nhiễm, đặc biệt là những bệnh do vector truyền, vốn phụ thuộc mạnh vào một điều kiện khí hậu cụ thể để sinh tồn, phát triển động lựcvà sinh thái quần thể và lan truyền mầm bệnh. Xét đến sự phổ biến và mức độ đóng góp hiện nay của các bệnh truyền qua vector vào gánh nặng bệnh tật toàn cầu, những tác động của sự biến đổi và thay đổi khí hậu đối với sự lây truyền của chúng là cực kỳ quan trọng. Tuy nhiên, tác động tiềm tàng đối với nguy cơ mắc bệnh do vector rất khó đánh giá và vẫn còn nhiều điều không chắc chắn, đặc biệt là trong dài hạn. Hơn nữa, có một số yếu tố phi khí hậu trong thế giới đang thay đổi của chúng ta thúc đẩy sự lây truyền bệnh do vector, chẳng hạn như đô thị hóa, thay đổi mục đích sử dụng đất và sự di dân và ảnh hưởng đến sự phơi nhiễm của quần thể đối với các bệnh này. Lý tưởng nhất, mô hình dự báo trong tương lai về bệnh truyền qua vector sẽ bổ sung các dự phòng về những yếu tố phi khí hậu và cách chúng có thể bị ảnh hưởng hoặc thay đổi.
Suy cho cùng, nguy cơ mắc bệnh do vector trong một quần thể được quyết định bởi tính dễ bị tổn thương của quần thể đó, đây là một thước đo về năng lực sẵn có để thích ứng và ứng phó với những thay đổi phù hợp của môi trường đối với vector muỗi, sự nhân lên của mầm bệnh và sự lây truyền bệnh. Các thách thức trong việc tìm hiểu động lực của các bệnh truyền qua vector trong bối cảnh tương tác phức tạp của các yếu tố khí hậu và phi khí hậu trong một khí hậu đang ấm lên. Các nhà nghiên cứu tập trung vào các bệnh do muỗi truyền và nhấn mạnh nền tảng kiến thức hiện có cũng như những lỗ hổng kiến thức xung quanh chủ đề này để thúc đẩy các nghiên cứu trong tương lai trong lĩnh vực này.
(còn nữa) --> Tiếp theo Phần 3
CN. Nguyễn Thái Hoàng và TS.BS. Huỳnh Hồng Quang
Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn