Bệnh do muỗi truyền có nhiều loại khác nhau, phổ biến nhất là sốt rét, sốt xuất huyết, giun chỉ bạch huyết, viêm não... Để phòng bệnh hữu hiệu, biện pháp tốt nhất là ngăn ngừa muỗi sinh sản. Trong phòng bệnh sốt xuất huyết, khẩu hiệu hành động của ngành y tế là “Không có bọ gậy, không có sốt xuất huyết”. Ngăn ngừa muỗi sinh sản chính là ngăn chận muỗi đẻ trứng nở ra bọ gậy.
Tác dụng của biện pháp diệt bọ gậy muỗi
Các loài muỗi khác nhau thường có môi trường sinh sản khác nhau. Có loài sinh sản ở những nơi chứa nước sạch gần nhà, có loài lại thích sinh sản tại những nơi nước ô nhiễm như các hệ thống vệ sinh, nước thải... Loài khác lại sinh sản ở môi trường tự nhiên hoặc do con người tạo ra ở vùng nông thôn. Để biết được môi trường sinh sản chính xác của một loài muỗi truyền bệnh nào đó, các nhà khoa học phải nghiên cứu kỹ lưỡng. Khi địa điểm sinh sản của loài muỗi truyền bệnh đã được xác định, các biện pháp để phòng chống sẽ trở nên đơn giản và ít tốn kém. Ở môi trường chung quanh nhà ở, việc nghiên cứu này không quan trọng vì những nơi sinh sản của muỗi ở gần nhà ở dễ phát hiện, đồng thời đã có sẵn các biện pháp đơn giản để loại bỏ những môi trường sinh sản này. Cộng đồng người dân ở các khu dân cư nếu phát hiện thấy nơi sinh sản của muỗi thì có thể tiêu diệt được ngay, bất kỳ đó là nơi sinh sản của loài muỗi gây phiền hà, khó chịu cho con người do chích đốt máu hay là loài muỗi có khả năng truyền bệnh.
Ấu trùng muỗi thường được gọi là bọ gậy muỗi. Diệt bọ gậy muỗi có thể là biện pháp hữu hiệu đối với những loài muỗi chích đốt máu ở ngoài nhà, không vào nhà để hút máu hoặc trú ẩn và loài muỗi này không kháng lại với các hoại hóa chất diệt muỗi có sẵn. Ưu điểm quan trọng của một số biện pháp diệt bọ gậy muỗi là có tác dụng lâu dài. Phòng, chống muỗi trưởng thành lâu dài có thể thực hiện được bằng cách làm thay đổi môi trường hoặc tiêu diệt nơi sinh sản của chúng. Phương pháp này thường được gọi là giảm nguồn sinh sản. Những biện pháp diệt bọ gậy muỗi bao gồm đậy hoặc đặt tấm màn lưới che chắn các bể nước, dụng cụ chứa nước; khơi thông ao, hồ, đầm lầy, mương mán, những hố nước, vũng nước... Các biện pháp không thường xuyên cần phải được thực hiện nhiều lần như vệ sinh hố rác là những nơi muỗi có thể đẻ trứng, phát quang bụi rậm quanh bờ ao, lạch nước, vũng nước; thay đổi mực nước tại hồ, các bể chứa, khơi thông dòng chảy của suối; sửa chữa các hệ thống thoát nước...
Những nơi mà muỗi truyền bệnh thường hay tìm đến để đẻ trứng ở cả thành thị lẫn nông thôn như bệnh sốt xuất huyết là những nơi do con người tạo ra. Vì vậy, cần hạn chế sự hình thành những nơi tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi đẻ trứng như chai lọ, lon đồ hộp đã dùng; chỗ rò rỉ từ vòi nước hoặc ống dẫn nước; các hệ thống dẫn nước và thoát nước thải được thiết kế không tốt; các hệ thống tưới tiêu sai quy cách; hố đào, bể chứa nước... Việc thiết kế, lập kế hoạch xây dựng và bảo dưỡng, sửa chữa những nơi này tốt sẽ ngăn ngừa được muỗi sinh sản.
Diệt muỗi truyền bệnh cũng có thể được thực hiện nhưng không cần phải làm thay đổi nơi sinh sản của muỗi như thả những giống cá ăn bọ gậy muỗi vào các nơi sinh sản của muỗi. Ngoài ra cũng có thể thả các chất diệt bọ gậy như hóa chất, vi khuẩn diệt ấu trùng, dầu và bọt polystyrene trên mặt nước.
Diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh không làm giảm ngay số lượng muỗi trưởng thành chích đốt máu mà có khi phải mất cả vài ngày hoặc vài tuần mới giảm được số lượng muỗi đốt. Diệt bọ gậy muỗi có hiệu quả bảo vệ đối với cộng đồng người dân hoặc cư dân ở khu vực lân cận nhiều hơn là đối với cá nhân của mỗi người. Tất cả mọi người sống gần nơi sinh sản của muỗi, sau khi các biện pháp diệt bọ gậy muỗi áp dụng và thực hiện tốt sẽ được bảo vệ có hiệu quả. Ngược lại, muỗi truyền bệnh sẽ bay đến và đốt máu người nếu vẫn để muỗi trưởng thành có nơi sinh sản gần nơi sinh sống của con người.
Tóm lại, các biện pháp diệt bọ gậy muỗi bao gồm: diệt hoặc làm thay đổi nơi sinh sản của muỗi, làm cho bọ gậy muỗi không phát triển được; làm cho muỗi trưởng thành không đến được nơi sinh sản; thả các loài cá ăn bọ gậy vào các nơi có bọ gậy muỗi và dùng hóa chất diệt bọ gậy muỗi.
Chọn phương pháp diệt bọ gậy muỗi phù hợp
Diệt bọ gậy muỗi phải được thực hiện ở chung quanh nơi sinh sống của con người trong phạm vi lớn hơn phạm vi dự định diệt muỗi. Đối với nhiều loài muỗi, phạm vi này thường từ 1,5 km đến 2 km. Các biện pháp diệt bọ gậy muỗi không có hiệu quả lâu dài nên cần phải được duy trì suốt thời gian muỗi trưởng thành truyền bệnh hoạt động. Nguồn lực và chi phí cần thiết để thực hiện biện pháp diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh có hiệu quả trên diện rộng vào những thời gian cần thiết ít thay đổi theo vùng dân cư. Vì vậy, chi phí diệt bọ gậy muỗi tính trên đầu người tại những khu vực dân cư thưa thớt như ở nông thôn sẽ cao hơn so với những khu vực dân cư tập trung đông đúc như ở thành thị. Như vậy ở tại các đô thị, phương pháp diệt bọ gậy có hiệu quả hơn so với phương pháp diệt muỗi trưởng thành.
Tại những nơi có tỷ lệ lây truyền bệnh cao, cần phải diệt hết các nơi sinh sản của muỗi trưởng thành để giảm tỷ lệ mắc bệnh một cách bền vững vì có một số trường hợp, một số vùng, mặc dù mật độ hoạt động của muỗi trưởng thành đã giảm thấp nhưng tỷ lệ mắc bệnh vẫn có thể duy trì ở mức độ cao. Cũng cần chú ý đến các trường hợp đặc thù như phát hiện được người bệnh ở địa phương nhưng điều tra chỉ số hoạt động của muỗi trưởng thành và chỉ số bọ gậy muỗi tại chỗ thấp, không xác định được sự lây truyền tại chỗ. Có thể người bệnh đã bị nhiễm mầm bệnh từ nơi khác mang về địa phương, thường được gọi là bệnh nhân ngoại lai.
Các biện pháp diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh có hiệu quả có thể thực hiện dễ dàng ở những nơi như có ít chỗ để muỗi sinh sản, chỗ sinh sản của muỗi dễ phát hiện và dễ thực hiện các biện pháp diệt. Biện pháp diệt bọ gậy muỗi cũng thường được chọn lựa khi muỗi trưởng thành chỉ đẻ trứng trong thời gian ngắn, các biện pháp diệt muỗi trưởng thành không có hiệu quả hoặc không thực hiện được vì lý do văn hóa, tôn giáo và các biện pháp làm giảm nguồn truyền bệnh có hiệu quả lâu dài tốn kém hơn là dùng các biện pháp lặp đi lặp lại.
Giảm nguồn truyền bệnh là phương pháp ngăn ngừa việc sinh sản của muỗi hoặc giảm được nơi sinh sản của muỗi. Nếu biện pháp có hiệu quả lâu dài, có thể ảnh hưởng đến đất đai, nguồn nước, cây cối... được gọi là thay đổi môi trường. Nếu biện pháp chỉ có hiệu quả trước mắt và phải lặp đi lặp lại được gọi là cải tạo môi trường.
Như vậy, ngăn ngừa muỗi sinh sản là một biện pháp hữu hiệu để phòng, chống các bệnh do muỗi truyền và khống chế các loài muỗi gây phiền hà cho sinh hoạt của con người do hoạt động chích đốt máu của chúng. Đối với bệnh sốt xuất huyết, một loại bệnh do muỗi truyền mang tính thời sự hiện nay và cả thời gian qua nhưng chưa có vaccine phòng bệnh kể cả thuốc điều trị đặc hiệu; việc ngăn ngừa muỗi vằn Aedes aegypti đốt máu truyền bệnh phải bắt đầu từ việc ngăn ngừa việc sinh sản của muỗi hoặc giảm được nơi sinh sản của muỗi. Có như vậy thì khẩu hiệu hành động của ngành y tế “Không có bọ gậy, không có sốt xuất huyết” mới được xã hội hóa và thực sự đi vào cuộc sống của cộng đồng dân cư để bảo vệ sức khỏe cho mọi người.