Khi ký sinh trùng sốt rét xâm nhập và ký sinh trong cơ thể con người để gây bệnh, chúng sẽ gây ra hàng loạt những thay đổi ở các cơ quan, phủ tạng của cơ thể với những mức độ khác nhau tùy theo số lượng và chủng loại ký sinh trùng bị nhiễm.
Các thay đổi của cơ quan, phủ tạng khi bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét thường được ghi nhận xảy ra ở lách, gan, máu, thận, nội tiết và thần kinh.
Thay đổi của lách
Khi bị mắc bệnh sốt rét, lách luôn luôn có sự thay đổi. Lách thường bị sưng to, đây được xem là một triệu chứng có giá trị trong chẩn đoán bệnh. Mức độ lách to phụ thuộc vào từng chủng loại ký sinh trùng sốt rét gây bệnh. Nếu bị nhiễm chủng loại ký sinh trùng sốt rét Plasmodium vivax thường thấy lách sưng to, nếu bị nhiễm chủng loại ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum thường gây lách sưng ở mức độ trung bình, nếu bị nhiễm chủng loại ký sinh trùng sốt rét Plasmodium malariae ít khi thấy lách sưng.
Lách sưng to do có nhiều nguyên nhân khác nhau nhưng thường được giải thích rằng khi bị mắc bệnh sốt rét, hồng cầu bị tiêu hủy nhiều và được tiêu đi ở lách nên lách phải tăng cường chức năng, phải làm việc quá tải. Trong giai đoạn đầu của bệnh, lách còn có khả năng bù trừ nhưng tới giai đoạn sau, khả năng bù trừ của lách giảm hoặc không còn có khả năng bù trừ nên lách bị sưng to ra. Một nguyên nhân khác là do hệ thần kinh giao cảm, phó giao cảm bị rối loạn do tác động của ký sinh trùng sốt rét. Thần kinh giãn mạch bị hưng phấn, thần kinh co mạch bị ức chế nên làm cho mạch máu bị giãn ra, máu vào lách nhiều và gây nên sự sung huyết ở lách, dần dần lách giãn to và sưng lên.
Lách sưng to có thể được phục hồi và tự co nhỏ lại nếu được phát hiện, chẩn đoán, điều trị bệnh kịp thời. Những trường hợp bệnh kéo dài nhiều năm không được chữa trị, bệnh tái phát và tái nhiễm nhiều lần làm cho lách bị sưng to ra, khó có khả năng tự co nhỏ lại bình thường. Nếu lách sưng to, nó dễ bị dập vỡ khi bị va chạm mạnh. Nếu lách mới sưng to, chưa bị xơ hóa thì khả năng phục hồi, tự co nhỏ lại nhanh nhưng khi đã bị xơ hóa thì dễ bị dập vỡ hơn.
Thay đổi của gan
Khi bị mắc bệnh sốt rét, gan bị tổn thương do ký sinh trùng sốt rét trực tiếp phá hủy tế bào gan nhưng gan cũng bị ảnh hưởng trực tiếp của bệnh sốt rét.
Những người bị mắc bệnh sốt rét, nếu sinh thiết gan kết quả cho thấy những tế bào gan bị phù, nguyên sinh chất trương to, nhân tăng cường phân chia. Tế bào Kuffer tăng sinh gây chèn ép. Tế bào gan bị nhiễm mỡ và sắc tố hemozoin. Chức năng gan bị rối loạn. Bilirubin ứ đọng trong máu, albumin máu giảm. Giảm khả năng dự trữ glycogen và khử độc. Ở mức độ nhẹ, gan có thể bị kích thích và viêm.
Nếu bệnh nhân sốt rét không được điều trị kịp thời, gan của người bệnh có thể bị suy dẫn đến xơ gan.
Thay đổi của máu
Trong bệnh sốt rét, sự phát triển của tình trạng thiếu máu đã trở thành như quy luật. Mức độ thiếu máu phụ thuộc vào số lượng hồng cầu bị ký sinh và thời gian kéo dài của bệnh. Thiếu máu thể hiện rõ rệt ở những người mắc bệnh sốt rét do bị nhiễm chủng loại ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum vì mức độ hồng cầu bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét khá cao, thường có khoảng 30% hồng cầu bị ký sinh trùng ký sinh.
Khi hồng cầu bị phá hủy nhiều, huyết sắc tố cũng giảm, gây nên hiện tượng thiếu máu nhược sắc; đặc biệt ở thể bệnh sốt rét tiểu huyết cầu tố.
Trong những trường hợp bệnh nặng và kéo dài, có thể ghi nhận dấu hiệu protein, albumin, cholesterol máu đều giảm.
Thay đổi của thận
Bệnh sốt rét nếu để kéo dài mà không được chữa trị kịp thời có thể dẫn đến viêm thận, nguyên nhân chủ yếu là do độc tố của ký sinh trùng sốt rét. Trong giai đoạn người bệnh bị sốt cao, thấy xuất hiện albumin niệu, đây là dấu hiệu biểu hiện viêm nhu mô thận. Đôi khi có glucose niệu kéo dài. Trong thể bệnh sốt rét tiểu huyết cầu tố có thể dẫn đến suy thận cấp.
Thay đổi nội tiết
Bệnh sốt rét là bệnh của toàn thân nên hệ thống nội tiết cũng có sự thay đổi.
Phụ nữ bị mắc bệnh sốt rét kéo dài thường gây rối loạn kinh nguyệt. Trong giai đoạn cấp tính của bệnh, thường thấy kinh nguyệt kéo dài. Ngoài giai đoạn có cơn sốt, kinh nguyệt trở lại bình thường hoặc chỉ bị rối loạn rất ít về số lượng và thời gian có kinh nguyệt. Phụ nữ có thai mắc bệnh sốt rét thường hay bị sẩy thai trong những tháng đầu hoặc bị đẻ non trong những tháng cuối.
Thay đổi thần kinh
Trong những thể bệnh sốt rét thông thường, biểu hiện rối loạn thần kinh không rõ rệt.
Khi bị sốt cao, bệnh nhân sốt rét có những biểu hiện rối loạn ý thức. Đặc biệt trong thể bệnh sốt rét ác tính thể não, triệu chứng rối loạn thần kinh trung ương biểu hiện rất rõ và trầm trọng như nói lú lẫn, ngớ ngẫn, vật vã, mê sảng, hôn mê, co giật, rối loạn cơ vòng...
Khuyến nghị
Bệnh sốt rét có thể gây ra những thay đổi các cơ quan, phủ tạng trọng yếu của cơ thể; làm ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe, kể cả tính mạng của người bệnh. Vì vậy khi người dân ở trong vùng sốt rét lưu hành hoặc đi vào trong vùng sốt rét lưu hành trở về có những dấu hiệu bệnh lý nghi ngờ bị mắc bệnh sốt rét, cần phải đến cơ sở y tế gần nhất, thuận tiện nhất để được khám, xét nghiệm máu, phát hiện, chẩn đoán và điều trị bệnh kịp thời nhằm chủ động ngăn ngừa biến chứng trầm trọng do những biến đổi của các cơ quan, phủ tạng có thể xảy ra. Cơ sở y tế cũng cần quan tâm, cảnh giác đến việc phát hiện, chẩn đoán sớm và điều trị bệnh sốt rét kịp thời theo đúng hướng dẫn của Bộ Y tế; đặc biệt là sốt rét ngoại lai do bị nhiễm bệnh từ nơi khác trở về.
Chẩn đoán bệnh phải căn cứ vào cả 3 yếu tố dịch tễ, lâm sàng và xét nghiệm. Điều trị bệnh phải căn cứ vào các loại thuốc điều trị ưu tiên (first line) và thuốc điều trị thay thế (second line) để bảo đảm nguyên tắc quy định.