Khi thấy tình hình sốt rét gia tăng, nhiều người thường cho rằng dịch sốt rét đã xảy ra. Thực sự không phải như vậy vì bệnh sốt rét tồn tại trong xã hội dưới hai hình thức là sốt rét lưu hành địa phương và dịch sốt rét. Nếu sốt rét gia tăng theo mùa truyền bệnh trong điều kiện sốt rét lưu hành địa phương thì không phải dịch bùng phát mà đó là thực trạng tự nhiên. Cần phân biệt hai vấn đề này để nhận định, đánh giá tình hình.
Sốt rét lưu hành địa phương
Một địa phương được gọi là có sốt rét lưu hành khi địa phương đó thường xuyên có sốt rét xảy ra tại chỗ trong nhiều năm liền. Sốt rét tại chỗ có đặc điểm nguồn bệnh là người địa phương và sống tại địa phương, muỗi Anopheles truyền bệnh cùng là muỗi hoạt động tại địa phương; đồng thời ở địa phương có những điều kiện thiên nhiên phù hợp với nhu cầu về sinh lý, sinh thái của muỗi truyền bệnh. Tại một địa phương khi sốt rét lưu hành đã lâu năm trong điều kiện thực hiện công tác phòng chống bệnh và điều trị bệnh không tốt thì cộng đồng người dân ở trong vùng sẽ có những thay đổi trong cơ thể như lách sưng to với các mức độ khác nhau, bị thiếu máu, một số trường hợp chức năng gan suy giảm với mức độ nặng là xơ gan cổ trướng; trẻ em có thể không lớn được hoặc phát triển chậm; nhiều phụ nữ bị sẩy thai, đẻ non; trẻ em từ 9 tuổi trở xuống thường bị tử vong do sốt rét nặng. Cộng đồng người dân sống trong vùng sốt rét lưu hành dần dần có tính miễn dịch đối với bệnh sốt rét. Trẻ em được 3 tuổi thì tính miễn dịch tăng dần, đến 10 tuổi trẻ đã có tính miễn dịch vững chắc. Tính miễn dịch được biểu hiện với đặc điểm số người bị lên cơn sốt ít đi, số người mang ký sinh trùng lạnh có nơi chiếm đến hơn 50% dân số; tỷ lệ ký sinh trùng sốt rét ở trẻ em thường cao hơn người lớn, mật độ ký sinh trùng sốt rét trong máu ở trẻ em cũng cao hơn. Muỗi truyền bệnh sốt rét Anopheles hoạt động trong vùng sốt rét lưu hành có tỷ lệ nhiễm thoa trùng của ký sinh trùng trong tuyến nước bọt của muỗi cao hơn, nhất là các loài muỗi truyền bệnh chủ yếu hoạt động mạnh vào mùa truyền bệnh sốt rét. Những năm gần đây với việc ứng dụng kỹ thuật dùng phản ứng miễn dịch Elisa để xét nghiệm ghi nhận tỷ lệ muỗi Anopheles đã từng bị nhiễm thoa trùng khá nhiều, cao hơn tỷ lệ nhiễm thoa trùng được thực hiện bằng phương pháp mổ muỗi truyền thống phát hiện. Hiện nay để đánh giá tình hình dịch tễ sốt rét tại địa phương sau quá trình can thiệp, tác động những biện pháp phòng chống, các nhà khoa học đã phân chia làm 5 vùng dịch tễ khác nhau gồm vùng không có sốt rét lưu hành, vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại, vùng sốt rét lưu hành nhẹ, vùng sốt rét lưu hành vừa và vùng sốt rét lưu hành nặng. Trên thực tế, vùng không có sốt rét lưu hành, vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại, vùng sốt rét lưu hành nhẹ và vùng sốt rét lưu hành vừa khi có những điều kiện phù hợp nhất định thì dịch sốt rét có thể xảy ra. Đối với vùng sốt rét lưu hành nặng thì dịch sốt rét ít khi xảy ra nhưng cũng vẫn có thể xảy ra trong những trường hợp đặc biệt. Việc phân vùng dịch tễ sốt rét theo từng giai đoạn rất cần thiết để giúp các nhà khoa học xây dựng kế hoạch phòng chống phù hợp với thực trạng tình hình, mỗi vùng dịch tễ có những biện pháp phòng chống khác nhau. Cần chú ý trong vùng sốt rét lưu hành, số người bệnh mắc sốt rét có thể gia tăng trong các đỉnh cao của mùa truyền bệnh nhưng không phải là dịch sốt rét mà đó chỉ là quy luật tự nhiên.
Dịch sốt rét
Dịch sốt rét xảy ra ở một vùng khi tại vùng đó mức bệnh sốt rét gồm những trường hợp bệnh nhân mới bị mắc bệnh gia tăng nhiều và nhanh chóng trong một thời gian tương đối ngắn và có sự lây truyền tại chỗ. Ở một vùng mà trước đó chưa có sốt rét, vùng sốt rét đã biến mất hoặc giảm nhiều nhưng có nguy cơ quay trở lại, vùng sốt rét lưu hành nhẹ và vừa thì dịch sốt rét có khả năng xảy ra khi có điều kiện và dịch xảy ra khá rõ nét. Hiện nay các nhà khoa học đã thống nhất định nghĩa: “dịch sốt rét xảy ra khi ở một nơi có mức bệnh là những trường hợp mắc mới hoặc tử vong tăng nhiều và đột ngột so với diễn biến bình thường trong một quần thể dân cư, tối thiểu một thôn bản, một cụm dân cư và có sự lây truyền tại chỗ”. Theo đó, một vụ dịch xảy ra khi: Ở một nơi không có sốt rét lưu hành, nay nếu có trên 5 bệnh nhân sốt rét có ký sinh trùng sốt rét dương tính trong vòng từ 1 đến 2 tuần ở phạm vi thôn bản, ấp. Ở một nơi sốt rét lưu hành mà 3 năm liền không có bệnh nhân sốt rét, nay nếu có trên 5 bệnh nhân mới có ký sinh trùng sốt rét dương tính trong vòng từ 1 đến 2 tuần ở phạm vi thôn bản, ấp. Ở một nơi sốt rét lưu hành khi có số bệnh nhân sốt rét hoặc số người có ký sinh trùng sốt rét trong 1 tháng tăng trên trị số trung bình hàng tháng cùng kỳ năm trước của 3 năm liên tục cộng với 2 độ lệch chuẩn (mean + 2SD) của một xã. Dịch sốt rét được xem là phát hiện sớm khi những trường hợp bệnh nhân bị lây truyền đầu tiên được phát hiện trước thời gian 1 tháng. Nếu sau 1 tháng được xem là phát hiện muộn. Quy mô vụ dịch xảy ra được đánh giá theo mức độ nhỏ, vừa và lớn căn cứ vào số lượng thôn, xã có dịch; đồng thời cũng có thể căn cứ vào số lượng bệnh nhân sốt rét lâm sàng và số người có ký sinh trùng sốt rét. Dịch nhỏ xảy ra ở phạm vi thôn bản hoặc khi bệnh nhân sốt rét lâm sàng dưới 15% dân số vùng dịch ở một xã và người có ký sinh trùng sốt rét dưới 5% dân số vùng dịch của một xã. Dịch vừa xảy ra ở phạm vi xã hoặc khi bệnh nhân sốt rét lâm sàng từ 15% đến 30% dân số và số người có ký sinh trùng sốt rét trên 5% đến 15% dân số của một xã. Dịch lớn xảy ra ở phạm vi nhiều hơn 5 xã hoặc khi bệnh nhân sốt rét lâm sàng trên 30% dân số và số người có ký sinh trùng sốt rét trên 15% dân số của từ một xã trở lên.
 |
Tẩm màn ngủ bằng hóa diệt muỗi chất để phòng chống sốt rét (ảnh internet) |
Trên thực tế, dịch sốt rét có thể xảy ra khi có những yếu tố nguy cơ như: Ở vùng sốt rét lưu hành nặng nếu có những đối tượng chưa có miễn dịch mới từ vùng lành đến gồm người đi xây dựng kinh tế mới có tổ chức hay tự do, những đơn vị bộ đội, thanh niên xung phong đi làm nhiệm vụ ở lại hoặc quay trở về, những công nhân đi lao động có thời vụ, những công nhân mới bổ sung cho các công nông lâm trường xí nghiệp; những người đi đào đãi vàng, kim loại, đá quý, tìm trầm... Ở những vùng có thời tiết thuận lợi cho sốt rét phát triển như mùa hè kéo dài hoặc có lũ lụt; bị mất mùa, đói kém làm cho sức đề kháng, mức miễn dịch của nhân dân giảm sút; khi do nhiều nguyên nhân phối hợp làm cho số lượng muỗi truyền bệnh tăng bất thường, sự tiếp xúc giữa người và muỗi truyền bệnh cũng gia tăng. Một yếu tố nữa cũng cần chú ý là số bệnh nhân sốt rét tăng bất thường, trong đó có những trẻ em và khi có bệnh nhân tử vong do sốt rét. Ở những vùng sốt rét đã giảm, vùng sốt rét lưu hành nhẹ, ổn định hoặc không có sốt rét nhưng có người đi vào vùng sốt rét trở về hoặc có nhiều người từ vùng sốt rét tới hay thường xuyên có người qua lại vùng sốt rét; khi số lượng muỗi truyền bệnh tăng đột ngột, khi có những loài muỗi truyền bệnh chính đi theo các phương tiện giao thông xâm nhập và thích nghi với môi trường, hoàn cảnh tại địa phương. Ở vùng sốt rét ven biển, đặc biệt là miền nam cần phải chú ý đến các chu kỳ xảy ra dịch đã được ghi nhận tại địa phương trong vòng từ 3 đến 5 năm với những triệu chứng khi dịch xảy ra. Chú ý đến các thay đổi môi trường có thể làm mật độ của muỗi Anopheles epiroticus tăng lên như lấy nước mặn nuôi tôm, lấn biển làm kinh tế... Ở vùng sốt rét lưu hành nặng khi sốt rét đã giảm nhiều, miễn dịch của người dân giảm, yếu tố nguy cơ xảy dịch sốt rét là sự thiếu sót trong xử lý ổ bệnh, quản lý và phát hiện, điều trị thiếu sót; khi mật độ muỗi truyền bệnh đã phục hồi trở lại, màng lưới y tế cơ sở thiếu và yếu; sự quan tâm của người dân, y tế và chính quyền bị lơ là, buông lỏng...
Như vậy những yếu tố nguy cơ tạo điều kiện thuận lợi cho dịch sốt rét xảy ra khá phong phú. Vì vậy việc giám sát dịch sốt rét là một trong những nội dung giám sát dịch tễ quan trọng mà tất cả các tuyến đều phải thực theo chức năng, nhiệm vụ quy định của Bộ Y tế. Trong giai đoạn hiện nay, dịch sốt rét có thể có nguy cơ bùng phát một cách dễ dàng vào bất kỳ lúc nào để gây nên những hậu quả nghiêm trọng không lường hết được nếu mang tư tưởng chủ quan, lơ là; cắt giảm sự đầu tư, hỗ trợ công tác. Đứng trước thực trạng tình hình sốt rét gia tăng tại địa phương; cần nhận định, đánh giá sự gia tăng này là tăng theo mùa truyền bệnh trong sốt rét lưu hành địa phương hay tăng do xảy ra dịch sốt rét nhằm có biện pháp xử trí phù hợp. Không phải khi nào thấy sốt rét gia tăng cũng cho rằng dịch sốt rét đã xảy ra hoặc bùng phát.