Trong những năm gần đây, với các biện pháp phòng, chống tích cực; tình hình bệnh sốt rét ở các địa phương đã giảm tỷ lệ đáng kể. Tuy nhiên, sốt rét thể ác tính và tử vong sốt rét là vấn đề mà cơ sở đang còn phải đối mặt, nhất là các trường hợp tử vong sốt rét ngoại lai do bệnh nhân bị nhiễm bệnh từ các nơi khác trở về. Số bệnh nhân sốt rét giảm mà tử vong sốt rét có thể gia tăng là điều mà các địa phương cần phải cảnh báo để có giải pháp chủ động khống chế.
Tình hình tử vong do sốt rét trong những năm qua
Trong năm 2006, cả nước có 41 trường hợp tử vong do sốt rét, so với năm 2005 tử vong tăng 127,78% về số lượng (41/18) và tăng 140% về tỷ lệ chết trên 100.000 dân số chung (0,048/0,02). Số tỉnh có tử vong do sốt rét tăng hơn so với năm trước (21/10), riêng các tỉnh thuộc khu vực miền Trung-Tây nguyên đã có 25 trường hợp bị tử vong, chiếm 60,98% số tử vong của cả nước. Năm 2007, Bộ Y tế và Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng đã tập trung chỉ đạo khống chế tình hình tử vong sốt rét gia tăng và đạt được kết quả tốt. Tử vong do sốt rét năm 2007 chỉ xảy ra ở 15 tỉnh và sốtử vong giảm 51,22% về số lượng (20/41) và giảm 58,33% về tỷ lệ chết trên 100.000 dân số chung (0,02/0,048) so với năm 2006. Tuy vậy, nguyên nhân tử vong sốt rét được Bộ Y tế, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng điều tra xác định, chỉ đạo và cảnh báo cho các địa phương. Một trong những nguyên nhân chủ quan làm cho tử vong sốt rét gia tăng là khi mắc bệnh sốt rét, bệnh nhân tự điều trị ở nhà hoặc y tế tư nhân, khi xuất hiện các triệu chứng sốt rét thể ác tính mới đến bệnh viện trong tình trạng quá muộn (thường từ sau 3 đến 10 ngày ở nhà hoặc y tế tư nhân). Vào đến bệnh viện, bệnh nhân đã có biểu hiện nhiều biến chứng trầm trọng và bị tử vong trước 24 giờ chiếm tỷ lệ cao 63,3%. Một số cơ sở y tế ở thôn bản, tổ dân cư, xã, phường, thị trấn, kể cả phòng khám bệnh đa khoa khu vực có chất lượng chẩn đoán, phát hiện sốt rét tuyến đầu còn yếu; hơn 73% bệnh nhân bị tử vong không có trường hợp nào được xét nghiệm máu tìm ký sinh trùng sốt rét và điều trị thuốc sốt rét tại tuyến đầu. Chất lượng cấp cứu,. điều trị sốt rét thể ác tính ở một số huyện chưa tốt, còn lúng túng trong xử trí. Bản thân bệnh nhân và người nhà bệnh nhân thiếu các thông tin về phòng, chống sốt rét; khi đi lao động vào vùng sốt rét hoặc ra khỏi khu vực được bảo vệ của vùng sốt rét lưu hành không mang theo thuốc tự điều trị và không biết thuốc sốt rét được Nhà nước cấp cho người dân hoàn toàn miễn phí, không thu tiền. Các nguyên nhân này cần được các cơ sở y tế nhất là y tế ở tuyến đầu tìm mọi cách khắc phục để hạn chế tỷ lệ tử vong.
Giải pháp để chủ động khống chế tử vong sốt rét ở cơ sở
Để chủ động khống chế tử vong sốt rét, nguyên tắc cơ bản nhất là phải phát hiện sớm và điều trị kịp thời các bệnh nhân bị mắc bệnh sốt rét ngay từ tuyến đầu. Y tế xã, phường, thị trấn, thôn bản, tổ dân cư được xem là y tế cơ sở ở tuyến đầu làm nhiệm vụ này nên vai trò cần được xác định để tuyến trên có sự chỉ đạo thực hiện biện pháp chuyên môn nghiệp vụ cho đối tượng này một cách cụ thể. Trong hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh sốt rét được Bộ Y tế ban hành có quy định việc phân tuyến điều trị, trong đó y tế xã, phường, thị trấn, thôn bản, tổ dân cư và cơ sở y tế tư nhân chỉ được điều trị sốt rét thể thông thường; đối với sốt rét thể ác tính chỉ được xử trí ban đầu và chuyển bệnh nhân lên tuyến trên. Như vậy để khống chế tử vong sốt rét, y tế cơ sở ở tuyến đầu phải có trách nhiệm phát hiện sớm và điều trị kịp thời bệnh nhân sốt rét khi còn ở thể thông thường, nếu để bị chậm trễ thì sốt rét thể thông thường sẽ chuyển thành sốt rét thể ác tính và gây hậu quả tử vong. Đôi khi y tế cơ sở cũng có thể đối mặt ngay với sốt rét thể ác tính hoặc qua quá trình theo dõi điều trị, bệnh nhân sốt rét thông thường có thể chuyển sang sốt rét thể ác tính. Vì vậy cán bộ y tế cơ sở kể cả người nhà bệnh nhân cần phải hiểu biết các dấu hiệu dự báo sốt rét thể ác tính để có thái độ xử trí kịp thời và tích cực, chủ động phòng ngừa và ngăn chận sốt rét thể ác tính xảy ra, giảm được tỷ lệ tử vong khi chuyển bệnh nhân lên tuyến trên.
Các dấu hiệu dự báo sốt rét thể ác tính và thái độ xử trí ở cơ sở
 |
Điều tra bọ gậy tại cơ sở |
Cán bộ y tế cơ sở kể cả người nhà bệnh nhân cần theo dõi người bệnh chặt chẽ để phát hiện các dấu hiệu dự báo sốt rét thể ác tính được biểu hiện bằng các triệu chứng lâm sàng như rối loạn ý thức nhẹ thoáng qua, bị sốt cao liên tục, nhức đầu dữ dội, nôn nhiều lần trong ngày, thiếu máu; có rối loạn tiêu hóa nôn mửa, tiêu chảy mất nước, đau bụng cấp. Tại Trạm Y tế có điểm kính hiển vi hoạt động, xét nghiệm máu bệnh nhân có thể phát hiện được ký sinh trùng sốt rét loại Plasmodium falciparum với mật độ cao. Khi bệnh nhân có các dấu hiệu dự báo sốt rét thể ác tính, y tế cơ sở tuyến đầu cần có thái độ xử trí nhanh chóng, kịp thời; mọi sự lưỡng lự hoặc chậm trễ thì sốt rét ác tính xảy ra là điều không thể tránh khỏi và nếu có nhiều biến chứng trầm trọng sẽ dẫn đến tử vong là lẽ đương nhiên.
Đối với y tế thôn bản, tổ dân cư cần chẩn đoán sớm bệnh nhân sốt rét thể thông thường để điều trị và theo dõi chặt chẽ bệnh nhân; nếu phát hiện có một trong các dấu hiệu dự báo sốt rét thể ác tính đã nêu ở trên thì cho uống ngay thuốc Artesunat hoặc thuốc phối hợp Dihydroartemisinin-Piperaquin và đưa ngay bệnh nhân lên Trạm Y tế.
Ở Trạm Y tế xã, phường, thị trấn cũng cần chẩn đoán sớm bệnh nhân sốt rét thể thông thường, điều trị sớm thuốc đặc hiệu và theo dõi chặt chẽ bệnh nhân. Nếu người bệnh có các dấu hiệu dự báo sốt rét thể ác tính thì cần xử trí tiêm ngay thuốc Artesunat, nơi không có thuốc tiêm thì dùng thuốc viên Artesunat đặt hậu môn. Sau đó chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên. Nếu thời gian vận chuyển quá dài thì cần cho người bệnh các liều thuốc tiếp theo đúng quy định của phác đồ điều trị. Không vận chuyển ngay những trường hợp bệnh nhân đang trong trình trạng sốc như có mạch nhanh, nhỏ khó bắt, chân tay lạnh, vã mồ hôi, tụt huyết áp hoặc bị phù phổi cấp, co giật ... Trường hợp không thể chuyển lên tuyến trên được, cần đề nghị tuyến trên tới tăng cường bằng phương tiện nhanh nhất, đồng thời tiếp tục điều trị tích cực trong khi chờ đợi.
Nếu ở tất cả các cơ sở mà cộng đồng người dân hiểu biết bệnh sốt rét có thể gây chết người khi phát hiện, điều trị quá muộn và y tế xã, phường, thị trấn, thôn bản, tổ dân cư thực hiện đầy đủ nhiệm vụ theo dõi, giám sát, phát hiện bệnh nhân sôt rét ở tuyến đầu một cách chặt chẽ để có biện pháp điều trị kịp thời thì tình hình tử vong sẽ được chủ động khống chế. Với giải pháp nầy, sốt rét thể thông thường được giải quyết tốt ở tuyến đầu, giảm thiểu được sốt rét thể ác tính từ tuyến dưới chuyển lên tuyến trên chậm sẽ giảm được tỷ lệ tử vong do sốt rét; góp phần thực hiện một mục tiêu quan trọng của Dự án Quốc gia Phòng chống Sốt rét.