Màn ngủ là một phương tiện bảo vệ nhằm ngăn chặn không cho muỗi truyền bệnh đốt máu người để lây lan bệnh sốt rét nói riêng và các bệnh do côn trùng truyền nói chung. Cộng đồng người dân thường xuyên có tập quán sử dụng màn ngủ không tẩm hóa chất cũng đã có tác dụng ngăn ngừa được bệnh do muỗi truyền. Tuy vậy, nếu màn ngủ được tẩm hóa chất xua diệt muỗi thì khả năng bảo vệ sẽ càng cao.
Ưu điểm của màn ngủ tẩm hóa chất
Trên thực tế, ai cũng công nhận việc thường xuyên sử dụng màn ngủ không tẩm hóa chất xua diệt muỗi cũng đã đủ khả năng bảo vệ, phòng tránh được bệnh sốt rét và các bệnh do muỗi truyền. Tuy nhiên nếu màn ngủ được tẩm hóa chất sẽ tăng cường được khả năng bảo vệ vì chúng có những ưu điểm sau đây:
Màn ngủ thường được người dân sử dụng trong cộng đồng có nhiều loại khác nhau như màn to, màn nhỏ; màn sợi bông, màn sợi tuyn; màn có lỗ lưới to, màn có lỗ lưới nhỏ; màn mới, màn cũ; màn còn nguyên vẹn, màn bị rách, bị thủng... nên khả năng bảo vệ cũng khác nhau. Để khắc phục những khó khăn, nhược điểm nhằm có thể bảo vệ được cho người sử dụng, các loại màn ngủ này sẽ được tẩm một loại hóa chất thuộc nhóm pyrethoid tổng hợp có tác dụng nhanh, có khả năng kích thích hoặc giết muỗi chết khi tiếp xúc, ngăn không cho muỗi tìm thấy các lỗ to, lỗ rách, lỗ thủng trên màn ngủ. Ngoài ra, việc xử lý màn ngủ bằng cách tẩm hóa chất xua diệt côn trùng sẽ kéo dài thời gian hiệu lực của màn, muỗi đậu vào màn ngủ có tẩm hóa chất đự định đốt máu ở phần cơ thể người tiếp xúc trực tiếp qua màn sẽ bị giết chết. Sau khi tiếp xúc với hóa chất tẩm trên màn ngủ, tập tính của muỗi truyền bệnh sống sót là sẽ bị loạng choạng và không còn ham muốn đốt mồi nữa.
Người ngủ không có màn hoặc nằm gần người nằm trong màn ngủ đã được tẩm hóa chất bảo vệ cũng có thể được bảo vệ một phần nào đó khỏi bị muỗi đốt. Tuy vậy, người ra khỏi màn ban đêm hoặc vào buổi sáng sớm sẽ có nguy cơ bị muỗi đói trú đậu chung quanh đó đốt máu.
Màn ngủ được tẩm hóa chất xua diệt muỗi được sử dụng như một cái bẫy mồi khi có người nằm ngủ trong màn vì chúng hấp dẫn muỗi, các loại côn trùng truyền bệnh khác bay đến bám đậu sẽ bị nhiễm độc hóa chất và chết.
Ứng dụng màn ngủ tẩm hóa chất để phòng bệnh
Với những ưu điểm của màn ngủ tẩm hóa chất xua diệt muỗi truyền bệnh được xác định, trên thực tế đã ứng dụng mở rộng việc sử dụng màn tẩm để phòng bệnh; đặc biệt là trong công tác phòng chống sốt rét. Khi tất cả các thành viên trong cộng đồng người dân sử dụng màn ngủ tẩm hóa chất sẽ có khả năng tiêu diệt được nhiều muỗi Anopheles truyền bệnh và có thể làm giảm được các yếu tố nguy cơ, không còn có một con muỗi nào sống sót đủ lâu để truyền được ký sinh trùng sốt rét cho người dân tại địa phương. Khi màn ngủ có tẩm hóa chất được treo trong nhà, người ở ngoài màn vào buổi chiều tối hoặc trước lúc rạng đông hay người không nằm ngủ trong màn cũng có khả năng được bảo vệ ít nhiều.
Màn ngủ tẩm hóa chất xua diệt côn trùng cũng được sử dụng để bảo vệ những đối tượng có nguy cơ, thường dễ bị muỗi tấn công trong cộng đồng như phụ nữ có thai, trẻ em, người già, người ốm đau không bị mắc bệnh sốt rét hoặc các loại bệnh khác do côn trùng truyền. Đối với trẻ nhỏ có tập quán đi ngủ sớm và nằm trong màn ngủ tẩm hóa chất sẽ được bảo vệ nhiều nhất, hữu hiệu nhất.
 |
Trẻ nhỏ ngủ sớm, nằm trong màn tẩm hóa chất được bảo vệ tốt (ảnh internet minh họa) |
Cộng đồng người dân khi sử dụng màn ngủ tẩm hóa chất cũng có thể làm giảm đi hoặc làm biến mất các loại côn trùng khác có khả năng nhạy cảm với hóa chất diệt côn trùng được dùng như rệp, chấy, rận, mạt gà, ruồi nhà... Màn ngủ tẩm hóa chất cũng có khả năng có thể chống được cả bọ chét, bọ xít hút máu người.
Hóa chất tẩm màn có thể tẩm tất cả các loại màn ngủ, kể cả màn cũ, màn rách, có lỗ thủng; màn được sản xuất bằng sợi tổng hợp hoặc sợi bông. Tuy vậy, màn được sản xuất bằng sợi đôi sẽ giữ tồn lưu hóa chất diệt nhiều hơn là màn sản xuất bằng sợi đơn vì các phân tử hóa chất dễ dàng tách khỏi sợi đơn dễ dàng hơn sợi đôi khi bị ma sát hoặc giặt giũ.
Trên thực tiễn cho thấy, việc phòng chống sốt rét ở cộng đồng bằng biện pháp truyền thông giáo dục sức khỏe, vận động người dân sử dụng màn ngủ tẩm hóa chất xua diệt muỗi truyền bệnh đã đem đến sự thành công rõ rệt, chúng có khả năng làm giảm mắc bệnh sốt rét ở nhiều thôn bản, nhiều xã, thị trấn có mức độ lưu hành sốt rét thấp hoặc trung bình tại nhiều quốc gia như Trung Quốc, Gambia... kể cả Việt Nam. Tuy nhiên, ở những thôn bản, những xã có mức độ sốt rét cao thuộc vùng sốt rét lưu hành nặng, cộng đồng người dân sử dụng màn ngủ tẩm hóa chất thường ít quả hiệu quả hơn vì số người mắc sốt rét giảm chậm hoặc không giảm; vì vậy phải thực hiện biện pháp bảo vệ bắt buộc bằng phun tồn lưu hóa chất diệt kết hợp với biện pháp tẩm màn hóa chất. Dù sao đi nữa, thực tế cũng ghi nhận có khoảng từ 90-95% người dân giảm được sự tiếp xúc với muỗi truyền bệnh mang ký sinh trùng sốt rét đốt máu và có khả năng có thể chống lại được bệnh sốt rét kết hợp với một phần nào đó người dân đã có tính miễn dịch đối với bệnh sốt rét.
Hóa chất an toàn dùng để tẩm màn ngủ
Hóa chất thuộc nhóm pyrethroid tổng hợp thường được sử dụng để tẩm màn ngủ vì chúng có tác dụng nhanh và rất độc đối với muỗi cũng như các loại côn trùng truyền bệnh. Chúng được xem là loại hóa chất an toàn đối với người và động vật khi sử dụng ở liều lượng khuyến cáo quy định. Hóa chất này cũng tương đối an toàn đối với môi trường và tự tiêu hủy nhanh ở trong đất.
Các loại hóa chất nhóm pyrethroid tổng hợp được sản xuất dưới dạng dung dịch, thường được gọi là dịch treo đậm đặc. Chúng được pha trộn với nước để tạo ra một chất trắng như sữa. Các hóa chất với công thức nhủ dịch có dầu tan trong nước được sản xuất đặc biệt để tẩm vào màn ngủ, vải vóc và không có mùi khó chịu khi tẩm. Do đó không phải bất cứ loại hóa chất nào cũng thích hợp dùng để để tẩm màn ngủ và các loại vải sợi. Để phù hợp, một loại hóa chất pyrethroid tổng hợp dùng để tẩm màn ngủ hay các loại vải sợi phải có tác dụng tồn lưu diệt tối thiểu trong nhiều tuần lễ, nhiều tháng; chịu được nắng, bảo đảm an toàn cho người sử dụng và các động vật nuôi. Các loại hóa chất pyrethroid tổng hợp thế hệ 1 như pyrethrin tự nhiên (pyrethrum), allethrin, phenothrin... không thích hợp vì chúng bị thoái hóa nhanh ở ngoài nắng. Các loại hóa chất pyrethroid tổng hợp thế hệ 2 và thứ 3 như permethrin, deltamethrin, lambdacyhalothrin, cyfluthrin, cypermethrin, flumathrin, alphacypermethrin... có khả năng ổn định hơn nên chúng được xác định là loại hóa chất thích hợp để sử dụng tẩm màn ngủ hay các loại vải sợi.
 |
Icon (lambdacyhalothrin) 2,5CS và Fendona (alphacypermethrin) 10CS
(ảnh internet minh họa) |
Các hóa chất diệt côn trùng thuộc nhóm pyrethroid tổng hợp được sử dụng để tẩm màn ngủ tương đối không độc hại đối với người, động vật có vú và chim. Cần phân biệt, xác định độ an toàn đối với người sử dụng màn ngủ, vải màn ngủ được tẩm và người làm công tác tẩm hóa chất vào màn ngủ. Màn ngủ được tẩm hóa chất phải bảo đảm liều lượng khuyến cáo đã quy định, không gây độc sau khi đã khô. Trong quá trình tẩm màn ngủ, không được để hóa chất tiếp xúc với da, đặc biệt là môi, miệng, mắt và bất kỳ một vết thương hở nào. Phải đeo găng tay cao su bảo hộ khi thao các kỹ thuật tẩm hóa chất vào màn ngủ và thận trọng không để hóa chất bắn vào mắt hoặc hít hơi hóa chất bốc lên bằng kính đeo mắt và khẩu trang phòng vệ. Khi tiến hành kỹ thuật tẩm màn ngủ bằng hóa chất với một số lượng nhiều, nên thực hiện ở ngoài trời hoặc nơi thoáng gió; dùng dụng cụ xô, thau, chậu có miệng rộng, nông để pha hóa chất tẩm màn ngủ.
Người hít phải hóa chất diệt côn trùng có thể thấy đau đầu, có triệu chứng kích thích ở mắt và mũi. Hiện tượng này thường hay gặp khi sử dụng loại hóa chất deltamethrin, lambdacyhalothrin nhiều hơn là loại hóa chất permethrin và cyfluthrin. Khi tẩm màn ngủ, có thể có cảm giác ngứa ở da tay nếu không đeo găng tay cao su bảo vệ. Những tác dụng phụ này sẽ tự hết và biến mất sau vài giờ. Nếu bị hóa chất bắn vào mắt hay da bị kích thích ngứa khi thực hiện thao tác tẩm màn ngủ cần phải rửa sạch bằng nước thật kỹ. Nếu nuốt nhầm phải hóa chất, phải đến ngay cơ sở y tế nơi gần nhất và thuận tiện nhất để xử trí kịp thời. Khi màn ngủ tẩm hóa chất đã khô, chú ý không để trẻ em nằm trong màn ngậm vào miệng.  |
Màn ngủ tẩm hóa chất thực hiện ở ngoài trời, nơi thoáng gió
(ảnh NVH) |
Hiện nay Chương trình Phòng chống Sốt rét Quốc gia đã khuyến cáo sử dụng và cung cấp hai loại hóa chất để tẩm màn ngủ là Icon (lambdacyhalothrin) 2,5CS, Fendona (alphacypermethrin) 10SC cho các cơ sở trên cả nước thực hiện biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh. Liều lượng hóa chất an toàn để tẩm màn ngủ được xác định đối với Icon 2,5CS là 20mg hoạt chất/m2 màn ngủ; đối với Fendona 10SC là 25mg hoạt chất/m2 màn ngủ.