WHO cập nhật thông tin bệnh giun chỉ bạch huyết (Lymphatic filariasis) trên thế giới
Bệnh giun chỉ bạch huyết hay còn được gọi là bệnh phù chân voi - là một bệnh nhiệt đới bị lãng quên (Neglected tropical disease_NTD), làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng ở nhiều quốc gia nhiệt đới và cận nhiệt đới trên thế giới, bệnh xảy ra do muỗi truyền mang ấu trùng giun chỉ truyền sang người, khi muỗi nhiễm phải ấu trùng giun chỉ giai đoạn nhiễm đốt người, ký sinh trùng khi đó sẽ định vị lại trong da và từ đó chúng đi vào cơ thể con người, tiếp đó ấu trùng di chuyển vào hệ bạch huyết - ở đó chúng phát triển thành giun trưởng thành trong hệ thống bạch huyết của người.
Nhiễm trùng thường xảy ra từ thời thơ ấu nhưng lại gây đau và biến dạng các bộ phận cơ thể mà có thể nhìn thấy bằng mắt thường được vào giai đoạn sau của đời sống. Ngược lại các giai đoạn cấp tính của bệnh thường gây nên các tình trạng mất chức năng tạm thời, hoặc giun chỉ bạch huyết có thể dẫn đến tàn tật vĩnh viễn.
Theo ước tính của Tổ chức Y tế thế giới (WHO, 2013), hiện có gần 1.4 tỷ người ở 73 quốc gia trên toàn cầu có nguy cơ nhiễm giun chỉ bạch huyết và có hơn 120 triệu người đang nhiễm bệnh trong đó có 40 triệu người bị biến dạng và mất khả năng do bệnh gây ra.Nguyên nhân là do giun chỉ bạch huyết làm cho hệ thống bạch huyết thay đổi và mở rộng bất thường gây ra đau đơn và tàn tật nghiêm trọng. Để ngăn chặn sự lan truyền, WHO khuyến cáo hàng năm điều trị thuốc trong cộng đồng với một liều duy nhất kết hợp 2 loại thuốc cho những người đủ điều kiện ở những khu vực lưu hành bệnh.
Dịch tễ học bệnh giun chỉ bạch huyết
Bệnh giun chỉ bạch huyết hay còn được gọi là bệnh phù chân voi, là một bệnh nhiệt đới bị lãng quên. Qúa trình nhiễm bệnh xảy ra khi ấu trùng filarial được làn truyền từ người này sang người khác thông qua muỗi đốt. Khi muỗi nhiễm ký sinh trùng đốt người lành, ký sinh trùng được lắng động trên da từ đó chúng xâm nhập vào cơ thể. Sau đó ấu trùng di chuyển đến mạch bạch huyết từ đó chúng phát triển thành giun trưởng thành trong hệ bạch huyết con người. Sự nhiễm bệnh thường xuyên xảy ra ở thời thơ ấu, nhưng sự đau đớn, biến dạng xảy ra ở gian đoạn sau này. Trong khi đó, ở giai đoạn cấp tính của bệnh gây ra tạn tật tạm thời, giun chỉ bạch huyết gây ra tàn tật vĩnh viễn.
Hiện có khoảng 1.4 tỷ người ở 73 quốc gia có nguy cơ. Xấp xỉ khoảng65% trường hợp nhiễm bệnh tập trung ở khu vực Đông Nam châu Á, 30% ở châu Phi và còn lịa ở các khu vực nhiệt đới khác. Giun chỉ bạch huyết ảnh hưởng và làm đau khổ hơn 25 triệu người đàn ông mắc bệnh ở bộ phận sinh dục và hơn 15 triệu người với phù mạch bạch huyết. Tỷ lệ nhiễm và cường độ nhiễm trùng giun chỉ có liên quan đến nghèo đói, việc loại trừ căn bệnh này có thể đóng góp vào việc đạt đến các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ của Liên Hiệp Quốc (United Nations Millennium Development Goals).
Nguyên nhân và cơ chế lan truyền bệnh
Giun chỉ bạch huyết được gây ra bởi nhiễm giun tròn, thuộc họ Filariodidea. Trên thế giới có ba loài giun chỉ gây nguy hiểm đến sức khỏe con người là:
• Wuchereria bancrofti, gây là 90% các trường hợp mắc.
• Brugia malayi, gây ra các trường hợp mắc còn lại;
• Brugia timori, cũng gây ra các bệnh giun chỉ nhưng hiếm hợn hai loại trên.
Riêng tại Việt Nam, chỉ phát hiện được 2 loài là W. bancrofti và B. malayi.
Giun trưởng thành xâm nhập xâu vào trong hệ bạch huyết và làm rối loạn hệ thống miễn dịch. Chúng sống và tồn tại trong cơ thể từ 6-8 năm và trong suốt thời gian sống chúng sản sinh hàng triệu ấu trùng giun chỉ lưu thông trong máu và được muỗi hút khi đốt người bệnh. Sau khi phát triển trong cơ thể muỗi nhiều ngày, ấu trùng đi qua da khi muỗi đốt người, di chuyển đến các hạch bạch huyết và phát triển thành giun chỉ trưởng thành ở các mạch bạch huyết.
Giun chỉ bạch huyết được lây truyền qua các loài muỗi khác nhau như muỗi Culex, phân bố rộng rãi qua các khu vực đô thị và bán đô thị; Anopheles phân bố chủ yếu ở khu vực nông thôn, rừng núi và loài Aedes phân bố chủ yếu ở hòn đảo đặc hữu ở Thái Bình Dương.
Biểu hiện lâm sàng
Nhiễm giun chỉ bạch huyết có thể dẫn đến các tình trạng không có triệu chứng, biểu hiện cấp tính và kéo dài mãn tính. Đa số các trường hợp ở giai đoạn đầu của bệnh là không có triệu chứng, không có biểu hiện lâm sàng của bệnh biểu hiện ra bên ngoài. Các trường hợp nhiễm mà không có triệu chứng này vẫn gây tổn thương cho hệ thống bạch huyết và các thận cũng như làm thay đổi hệ thống miễn dịch của cơ thể nghiêm trọng.
Giai đoạn viêm cấp tính thường liên quan đến viêm tại chỗ các hạch bạch huyết, da và mạch bạch huyết thường đi kèm với hạch bạch huyết mãn tính hoặc phù chân voi sau đó. Một số giai đoạn này gây ra bởi đáp ứng miễn dịch của cơ thể với ký sinh trùng. Tuy nhiên, hầu hết nhiễm trùng vi khuẩn ở da nơi mà thường bị mất một phần bảo vệ do tổn thương phần dưới mạch bạch huyết.
Khi bệnh giun chỉ bạch huyết phát triển thành bệnh mãn tính, nó dẫn đến chứng phù nề bạch huyết (mô sưng) hoặc phù chân voi (da/mô dày) và tràn dịch màng tinh hoàn (chất dịch tích tụ). Viêm bộ phận sinh dục như viêm thừng tinh, viêm tinh hoàn, tràn dịch màng tinh hoàn, trường hợp nặng có phù to như phù bìu, phù vú voi nhưng không đỏ, không đau. Phù voi ảnh hưởng nhiều đến khả năng lao động, chức năng vận động, hoạt động sinh lý và thẩm mỹ của bệnh nhân.
Bệnh giun chỉ bạch huyết ảnh hưởng đến gánh nặng kinh tế, xã hội và làm cho quần thể dân vùng đó nghèo đói thêm. Khi mắc họ có thể bị dị tật dẫn đến sự kỳ thị của xã hội, cũng như ảnh hưởng đến kinh tế như mất thu nhập và tăng chi phí điều trị, nằm viện.
Điều trị và biện pháp dự phòng
Phác đồ điều trị được Tổ chức Y tế (WHO) khuyến cáo thông qua chương trình điều trị thuốc hàng loạt toàn cộng đồng hay quần thể chỉ điểm thích hợp, nhất là các vùng bệnh lưu hành (Mass Drug Administration - MDA) là sử dụng một liều duy nhất với hai thuốc cho uống phối hợp là gồm albendazole (400 mg) và ivermectin (liều dùng 150-200 mcg/kg) ở những nơi mà nhiễm giun chỉ onchocerciasis (bệnh mù lòa dòng sông) lưu hành hoặc thuốc diethylcarbamazine citrate (DEC) (liều dùng 6 mg/kg) ở những nơi mà bệnh onchocerciasis không phải là đặc hữu. Những loại thuốc này nó tiêu diệt sạch các ấu trùng giun chỉ trong máu.
Kiểm soát và phòng chống muỗi là một biện pháp có thể được sử dụng để ngăn chặn sự lan truyền bệnh. Các biện pháp khác như tẩm màn bằng hóa chất và phun hóa chất tồn lưu trong nhà có thể giúp bảo vệ người dân ở những khu vực bệnh lưu hành khỏi bị nhiễm bệnh.
Những bệnh nhân bị dị tật mãn tính như tình trạng phù chân voi, phù hạch bạch huyết, hoặc tràn dịch màn tinh hoàn nên giữ vệ sinh cẩn trọng và nên có biện pháp phòng ngừa cần thiết để ngăn chặn nhiễm bệnh điễn tiến đến mãn tính và gia tăng mức độ nghiêm trọng của bệnh.
Phản ứng của WHO đối với bệnh giun chỉ bạch huyết
Hội nghị Y tế Thế giới ra Nghị quyết 50.29 khuyến khích các nước thành viên có chiến lược để loại trừ giun chỉ bạch huyết là một vấn đề y tế công cộng quan trọng.
Đáp lại, WHO đã phát động Chương trình toàn cầu của mình để loại bỏ giun chỉ bạch huyết (GPELF) vào năm 2000. Mục tiêu của các GPELF là để loại bỏ giun chỉ bạch huyết là một vấn đề y tế công cộng vào năm 2020. Chiến lược này dựa trên hai thành phần chính:
- Làm gián đoạn sự lan truyền bệnh thông qua các chương trình điều trị hàng năm ở quy mô lớn, chương trình được biết đến như dùng thuốc chỉ định hàng loạt, được thực hiện toàn bộ dân số có nguy cơ;
- Làm giảm bớt sự đau đớn gây ra bởi giun chỉ bạch huyết thông qua quản lý phòng ngừa bệnh tật và khuyết tật cho người bệnh.
Chương trình điều trị thuốc hàng loạt (MDA)
Chương trình điều trị chỉ định thuốc hàng loạt trong cộng đồng hay còn gọi là Mass Drug Administration (MDA) là sự cấp thuốc cho toàn bộ quần thể, bất luận có tình trạng bệnh hay không, với mục đích là khống chế ngăn ngừa hoặc loại trừ sự lan rộng của bệnh. IMA World Health hiện đang giám sát và / hoặc hỗ trợ các chương trình MDA cho các bệnh giun chỉ bạch huyết (Lymphatic Filariasis) và bệnh giun truyền qua đất (Soil Transmitted Helminthes) tại Haiti và bệnh giun chỉ u hay mù lòa dòng sông (Onchocerciasis) tại Cộng hòa Congo.
Vì với các chương trình quản lý bệnh tật của chúng, IMA có gắng phấn đấu liên quan và trao quyền hợp pháp cho cộng đồng để quản lý các trường trình MDA riêng của họ thông qua giáo dục, đào tạo và giám sát càng nhiều càng tốt.
Để đạt được mục tiêu làm gián đoạn sự lan truyền của bệnh, trước tiên lập bản đồ của bệnh để biết nơi thực hiện chiến lược MDA, sau đó hàng năm mở rộng toàn cộng đồng cho MDA với liều duy nhất sử dụng albendazole với một trong hai loại thuốc diethylcarbamazine (DEC) hoặc Ivermectin (IVM) được thực hiện trong vùng lưu hành bệnh, thực hiện ở vi mô toàn dân có nguy cơ.
MDA nên được tiếp tục trong vòng từ 4 - 6 năm để hoàn toàn làm gián đoạn sự lây truyền. Đến năm 2011, 59 quốc gia lưu hành bệnh đã hoàn thành lập bản đồ và 53 quốc gia đã bắt đầu thực hiện chiến lược MDA. Trong số 53 quốc gia đã thực hiện MDA, có 12 quốc gia đã chuyển sang giai đoạn giám sát sau MDA.
Giai đoạn từ năm 2000 đến 2011, có hơn 3.9 tỷ lược điều trị đã được cung cấp cho dân số mục tiêu là khoảng 950 triệu người ở 53 quốc gia, đã làm giảm sự lây truyền ở nhiều nơi. Số liệu nghiên cứu gần đây cho thấy rằng, sự lan truyền giun chỉ bạch huyết ở những nơi có nguy cơ cao đã giảm đi 43% kể từ khi bắt đầu của triển khai chiến lược Global Programme to Eliminate Lymphatic Filariasis (GPELF). Lợi ích kinh tế tổng thể của chương trình trong thời gian 2000 - 2007 ước tính khoảng 24 tỷ USD.
Quản lý bệnh tật
Quản lý bệnh tật và phòng ngừa khuyết tật là rất quan trọng để cải thiện y tế công cộng và cần được tích hợp đầy đủ vào hệ thống y tế. GPELF nhằm mục đích cung cấp một gói chăm sóc tối thiểu cho tất cả mọi người cấp tính với Dermatolymphanciadenitis (ADLA)/đợt viêm cấp tính, phù hạch bạch huyết/chân voi hoặc tràn dịch màn tinh trong tất cả các khu vực lưu hành bệnh giun chỉ bạch huyết, do đó làm giảm bớt sự đau đớn và thúc đẩy cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân.
Mức độ lâm sàng nghiêm trọng chứng phù nề bạch huyết và viêm cấp có thể được cải thiện bằng cách sử dụng các biện pháp vệ sinh đơn giản, chăm sóc da, tập thể dục và phù chân tay, tràn dịch màng tinh hoàn có thể được chữa khỏi bằng phẫu thuật. Bài viết trên dựa trên tài liệu Lymphatic filariasis Updated March 2013 (WHO)
Các số liệu đáng chú ý
·Gần 1.4 tỷ người tại 73 quốc gia trên toàn thế giới bị đe dọa bởi bệnh giun chỉ bạch huyết, hay gọi là phù chân voi;
·Hơn 120 triệu người hiện đang bị nhiễm với khoảng 40 triệu người bị biến dạng cơ thể hoặc mất hết khả năng đi lại do căn bệnh này gây ra;
·Bệnh giun chỉ bạch huyết có thể dẫn đến thay đổi hệ thống bạch huyết và những bất thường phì đại các bộ phận cơ thể;
·Các giai đoạn cấp tính của viêm tại chỗ có liên quan đến da, bạch mạch, hạch lympho thường đi kèm theo tình trạng phì đại lympho mạn tính;
·Để làm gián đoán lan truyền bệnh, WHO khuyến cáo chỉ định thuốc hàng loạt (MDA) hàng năm với liều duy nhất hai loại thuốc đến tất cả đối tượng phù hợp bệnh trong vùng bệnh lưu hành biết trước.