Trong mùa hè-thu, do đặc điểm của sự biến đổi khí hậu và thời tiết nên các loại thiên tai như các cơn gió lớn, gió xoáy, lốc, giông tố, mưa to, mưa đá, vòi rồng, sấm sét... có thể xảy ra gây nên những thiệt hại về tài sản kể cả tính mạng của cộng đồng người dân. Vì vậy cần cảnh giác những loại thiên tai, thảm họa này để thực hiện các biện pháp phòng ngừa và giảm nhẹ.
Phân loại các thiên tai thường gặp
Các thiên tai thường gặp trong mùa hè-thu được chia làm hai loại là gió lớn, gió lốc, gió mạnh và giông tố kèm mưa to, mưa đá, sấm sét, có thể hình thành cả vòi rồng.
Cơn gió lớn, gió lốc, gió mạnh
Các cơn gió này thường có vận tốc gió thổi từ 62 km/giờ trở lên; chúng hình thành khi có sự khác biệt lớn về áp suất khí quyển tập trung ở một khu vực hẹp giữa các vùng không khí có áp suất khí quyển khá cao hoặc tiếp giáp với các bề mặt khí quyển khá lạnh. Ở một số khu vực, những cơn gió lớn, gió lốc, gió mạnh có thể trở thành hiện tượng cuồng phong khi vận tốc gió thổi có thể đạt tới 145 km/giờ như những cơn bão lớn và gây những thiệt hại nặng như sập đổ nhà, cây cối, cột chống đỡ nhà, bay mái nhà... làm cho cộng đồng người dân và các loại động vật nuôi bị thương vong. Các cơn gió lớn, gió lốc, gió mạnh thường cuốn theo những đám bụi mù mịt gồm rác, đất, cát và những vật không có trọng lượng nặng có trên mặt đất.
Cơn giông tố kèm mưa to, mưa đá, sấm sét, có thể hình thành cả vòi rồng
Đây là loại thiên tai có thể gặp ở một số khu vực với các đặc điểm khác nhau. Hiện tượng giông tố hình thành trong các điều kiện khí tượng không ổn định ở những vùng có lớp không khí đặc, lạnh ở trên cao và lớp không khí loãng, ẩm, nóng nằm phía dưới tại vùng ổ giông này. Kết quả tạo ra những chuyển động của các khối không khí loãng, ẩm và nóng với tốc độ lớn từ mặt đệm nóng ở mặt đất bay lên gây chuyển động các khối mây đen dày lớn ở cao có chân mây thấp, tạo ra các luồng gió xoáy mạnh với vận tốc trên 90 km/giờ và những trận mưa lớn đạt 200 mm. Đồng thời hình thành mưa đá do hạt mưa bị đông lạnh đột ngột ở tầng cao của khí quyển thành những hạt đá nhỏ nhưng chúng chưa rơi ngay mà còn được quay vòng theo các luồng không khí giãn nở có nhiệt độ thấp và cứ thế đông tụ thêm. Chúng trở thành các cục mưa đá có đường kính từ 2 đến 3 cm hoặc hơn khi rơi xuống đất gây nên những thiệt hại về cây trồng, nhà cửa; gây chấn thương cho người và các loại động vật nuôi như chấn thương sọ não...
Hiện tượng sấm sét xảy ra khi các đám mây giông chuyển động mạnh, đó là nơi tích tụ tĩnh điện cao. Các khối mây giông rất dày đặc và đen che kín mặt trời có độ ẩm cao làm tăng điện trường khí quyển, tăng các chấn động khí tích điện cộng với hiện tượng gió mạnh của giông tố làm tăng chuyển động các đám mây và các luồng không khí tích điện; tăng cao hiệu thế điện, tạo ra hiện tượng phóng điện giữa các đám mây tích điện âm cao với nhau và giữa các đám mây có tích điện âm cao với mặt đất ẩm dẫn điện lớn. Các vùng đất nhiễm phèn, đất nhiễm mặn có điện dẫn suất cao hơn nhiều so với đất phù sa khô. Các loại cây có bộ rễ cắm sâu xuống những lớp đất với độ ẩm cao cũng có đặc tính dẫn điện lớn như cây đa, cây dừa, cây sến, cây sồi... Hiện tượng phóng khối điện tích âm tích tụ trong các đám mây giông trên cao xuống vùng đất có tích tụ khối điện dương tạo thành sét đánh xuống đất. Tùy theo cơ cấu địa chất-thủy văn và vĩ độ từng khu vực khi xảy ra giông tố sẽ gặp hiện tượng sét từ mây giông xuống đất với các tỷ lệ tần số khác nhau. Trên thực tế ghi nhận có nơi thường hay bị sét đánh được gọi là kênh trời đánh xảy ra ở Mộc Hóa, Long An thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long có tần số sét đánh xuống đất trong một năm có thể đạt tới 6 lần/km2. Trong khu vực thường hay có giông tố, ở vùng mặt đất có các vật kim loại đều là chất dẫn điện cao với khả năng thu hút luồng sét đánh vào. Người đang làm ruộng, gặt lúa cầm các loại nông cụ có kim loại; người đang chơi ở các sân gôn, người đang ở trên các phương tiện bằng kim loại, người đang mặc áo quần ướt vì mưa... đều trở thành các mục tiêu để sét đánh vào. Hiện tượng phóng điện thiên nhiên trong khí quyển sẽ tạo nên một vệt chớp sáng ngoằn ngoèo có các tia sáng kéo dài từ 0,2 giây đến 1 giây; luồng điện phóng ra từ 25.000 đến 50.000 ampere với hiệu điện thế trên 1.000 kilo-volt. Tiếng sấm tạo nên là do sự giãn nở đột ngột của khí quyển bị nung nóng lên tới 20.000oC gây ra hiện tượng nổ trong không khí tạo thành tiếng nổ lớn. Nhiệt độ của vệt sét đánh khi phóng xuống tới mặt đất có thể lên đến trên 5.000oC. Với một điện cực rất cao như đã nêu ở trên và một nhiệt năng lớn, sét có khả năng đánh tan các công trình kiến trúc, làm đứt đổ các cây lớn, vặn cong các cột điện, làm nóng chảy các vật liệu kim loại; gây cháy nhà, kho nhiên liệu, kho thuốc nổ và đạn dược; làm người và các động vật nuôi bị thương, bị bỏng; có thể gây chết người, trong đó có khoảng 30% số nạn nhân bị chết ngay tại chỗ do sét đánh. Sấm sét thường hay xảy ra tại nước ta trong mùa hè-thu, khoảng từ tháng 4 đến tháng 11 hàng năm. Theo kinh nghiệm, nếu nghe tiếng sấm nổ khoảng 10 giây sau khi đã nhìn thấy tia chớp của sét thì khoảng cách từ chỗ ổ giông sét sẽ cách chỗ ta đang đứng khoảng chừng 3 km; nếu thời gian trên càng ngắn thì ổ giông sét càng gần ta. Đây cũng là một cách quan sát để kịp thời thực hiện các biện pháp phòng chống, tự bảo vệ trong mùa hè-thu hay có giông sét, nhất là các địa phương hoặc khu vực thường bị giông sét.
Hiện tượng vòi rồng được hình thành trong cơn giông tố khi có một khối không khí chuyển động xoáy vòng với vận tốc cực nhanh ở đỉnh gốc cột gió xoáy lên đến 450 km/giờ và ở đầu ngọn cột gió xoáy này có thể từ 30 đến 100 km/giờ với dạng hình phểu có đường kính ở gốc phểu tới vài trăm mét và ở đầu ngọn phểu khoảng vài mét thổi cuốn xoáy từ các tầng cao mây đen dày xuống dưới mặt đất giống như một cái vòi rồng gây phá hoại nặng nề các công trình kiến trúc, cầu cống, cây cối và cuốn hút văng lên cao, làm cho người, các động vật nuôi, xe cộ, cây cối, cột trụ... bay đi xa đến hàng trăm mét hoặc hơn.
Biện pháp phòng chống tại cộng đồng
Các loại thiên tai, thảm họa thường gặp trong mùa hè-thu cần tổ chức việc phòng chống và giảm nhẹ tại cộng đồng để hạn chế những thiệt hại đáng tiếc có thể xảy ra.
Đối với giông tố, lốc, mưa lớn, mưa đá, vòi rồng, sét... người dân thường có quan niệm cho rằng đây là loại thiên tai đặt con người vào thế bất khả kháng vì khó mà dự báo trước được loại thiên tai này mà chỉ có các thông báo chung chung như “thời tiết có giông, mưa to, gió giật”. Tuy có nhiều khó khăn nhưng các cơ quan khí tượng-thủy văn đã được trang bị những phương tiện viễn thám trên không và theo dõi khí tượng hiện đại bằng cách dùng ra đa. Phương tiện ra đa có thể dự báo hiện tượng trước từ 30 phút đến 3 giờ hoặc từ 6 giờ đến 12 giờ cho cộng đồng người dân tại địa phương vùng có nguy cơ bị ảnh hưởng loại thiên tai này phụ thuộc vào sự hình thành, thời gian tồn tại, đường kính hoạt động nếu nó hình thành thời gian ngắn dưới 3 giờ; nếu đường kính dưới 10 km thì rất khó dự báo trước được.
Một vấn đề cần lưu ý là công tác phòng chống phải được chủ động thực hiện khi chưa xảy ra thiên tai. Đây là công việc cần tiến hành thường xuyên trong mùa giông tố, lốc, sét. Tổ chức vận động người dân cưa, chặt các cành cây to ở gần nhà cửa; kiểm tra lại mái nhà, máng nước; gia cố buộc chặt mái nhà, cửa nhà, cổng nhà. Cần sắp xếp lại đồ vật, hạ bỏ tạm thời các vật treo dễ bay, tháo bỏ tạm dây điện ở ngoài trời. Kiểm tra, gia cố chuồng trại gia súc, chống trụ các cây, các cột nghiêng có thể bị cơn lốc, giông tố làm đổ. Đưa các loại xe cộ vào nơi an toàn. Đồng thời chuẩn bị sẵn vải che mưa, áo mưa, mũ cứng có quai; thực phẩm, nước uống, ánh sáng, chất đốt, túi thuốc cần cho sinh hoạt cấp thiết để dùng trong và ngay sau cơn giông tố, lốc. Chuẩn bị nơi trú ẩn vững chắc, an toàn trong nhà để tránh khi có cơn lốc, giông tố, mưa đá, vòi rồng xảy ra. Ngoài ra, phải theo dõi các thông báo về thời tiết, khí hậu qua các phương tiện thông tin đại chúng. Quan sát các biểu hiện về mây, gió, nhiệt độ, độ ẩm tại khu vực địa phương mình cư trú. Kiểm tra các cột thu lôi, dây thu lôi nếu đã mắc vào các công trình xây dựng.
Khi có tin báo về giông tố, lốc tại địa phương và khu vực nơi đang cư trú; phải theo dõi sát diễn biến các tin báo khí tượng và quan sát bầu trời về tình hình mây, gió. Đóng chặt các cửa, cổng; che phủ kín để chống mưa; sẵn sàng vải che mưa nylon, mũ cứng. Sắp xếp người và gia súc ở trong vị trí an toàn. Tắt và cắt tạm thời nguồn điện dùng; rút các phích điện dùng cắm ở đài, quạt máy, tủ lạnh... Hướng dẫn không cho người dân đứng ở các chỗ trống, dưới cây to, các đường dây điện; tạm ngừng mọi công việc ở ngoài trời, trên sông nước. Vận động các loại tàu thuyền về ngay bến, cột neo chắc ở cột đậu của cửa bến. Đồng thời kiểm tra túi thuốc cấp cứu của cá nhân và gia đình đã chuẩn bị sẵn để sử dụng khi cần.
Nếu có giông tố, lốc, mưa đá ập tới; phải bảo đảm cho người và gia súc được trú ẩn ở những chỗ chắc chắn ở trong nhà, trong chuồng. Ẩn núp dưới các bàn gỗ chắc chắn, dùng đệm, chăn che đậy lên trên. Nếu đang đi ở trên đường, trên đồng ruộng; phải tìm ngay nơi trú ẩn an toàn xa các đường dây điện, các cây và các kiến trúc dễ đổ vỡ. Ngồi xuống thấp, thu mình lại và tìm cách che đầu, nếu không có gì để che thì dùng đôi tay; có thể che người bằng vải nhựa, tấm nylon. Khi đang đi bằng phương tiện xe có động cơ, phải tìm chỗ trú ẩn an toàn ngay, tắt máy nổ, tắt điện xe; người phải trú ẩn xa xe một khoảng cách an toàn để phòng sét đánh. Không được dùng điện thoại khi giông tố ập tới để phòng chập điện, phòng sét đánh; rút tất cả các công tắc điện đến các đồ điện kể cả máy fax, máy vi tính, máy truyền hình... Không được lội qua suối, vượt sông lúc đang có cơn giông tố, lốc, mưa lớn, mưa đá ập tới vì có khả năng lũ đổ về, có sóng to, gió lớn rất nguy hiểm. Nên đội mũ cứng, mũ bảo hiểm phòng các vật rơi, mưa đá gây chấn thương sọ não.
Phòng sét đánh cũng cần chú ý vì sét thường xảy ra cùng lúc với giông tố, lốc, mưa to, mưa đá. Cách phòng chống hiệu quả nhất là tự bảo vệ như đã nêu ở phần trên nhưng cần chú ý một số vấn đề như cộng đồng phải được phổ biến cách bảo vệ chống sét, giữ gìn tính mạng, bảo vệ tài sản, đặc biệt chú ý những vùng thường hay có sét đánh. Có kế hoạch lắp đặt các cột thu lôi khi xây dựng các công trình kiến trúc, nhà kho, nhất là các kho nhiên liệu, vũ khí đạn dược, chất cháy nổ...; các nơi công cộng như trường học, bệnh viện, câu lạc bộ, nhà ở cao tầng, nhà ở các khu hay có sét, ống khói cao... Nên trồng các cây to có bộ rễ ăn sâu xuống các lớp đất với độ ẩm cao như cây đa, cây sến, cây sồi... ở xa nhà có người ở. Khi có giông sét phải đóng kín các cửa nhà ở, tránh gió lùa không khí ẩm vào. Tháo bỏ và để xa người tất cả các trang bị, vật liệu, đồ dùng cá nhân có kim loại; nông cụ, dụng cụ bằng kim loại. Không đứng, ngồi cạnh cột điện dưới các đường dây tải điện, các trụ ăng ten. Chú ý không dùng điện thoại khi đang có giông tố, lốc, sấm sét. . Nên ngồi trong nhà trên nền khô, trên giường; không để chân tiếp xúc trực tiếp với mặt đất. Thu mình gọn lại, trùm lên đầu và cả người tấm vải nhựa hoặc tấm nylon dày; trên đầu nên đệm thêm một gói nylon nhỏ. Biện pháp này có thể ngăn cách được luồng điện do sét đánh xuống bị cách điện, cơ thể không thành vật dẫn điện. Dùng gói nylon nhỏ hoặc mũ cứng không có chất kim loại đội trên đầu để tránh tác dụng nhiệt của luồng sét gây bỏng với sức nhiệt cao có thể lan tới sọ não. Không nên tỳ thân hoặc bộ phận cơ thể như chân, tay vào thân cây hoặc bức tường ẩm khi đang có giông tố, lốc, sấm sét và không nên nằm trên mặt đất. Nếu đang ở trên tàu, xe; phải tìm chỗ ngồi xa các vật liệu kim loại. Không tựa, dựa vào cột thuyền buồm. Trên ghe, tàu, thuyền nên ngồi trên nền gỗ khô, không gần các vật kim loại, không cho chân xuống nước. Nếu đang sử dụng các phương tiện giao thông cá nhân như đi ngựa, đi xe các loại, đi ghe thuyền... thì phải ngừng lại và tìm nơi ẩn núp an toàn. Nếu đang bơi lội phải lên bờ ngay và tìm nơi trú ẩn an toàn vì khi sét đánh xuống nước, luồng điện do sét có thể truyền trong nước gây nguy hiểm. Cần nhớ rằng sét có thể đánh xuống một vị trí nào đó không chỉ một lần mà có thể nhiều lần. Khi bị sét đánh, nạn nhân phải được thực hiện việc sơ cấp cứu ngay tại chỗ, không di chuyển đi xa. Nếu nạn nhân bị ngừng thở, ngừng tim do sét đánh phải sơ cứu bằng phương pháp ép tim ngoài lồng ngực và hô hấp nhân tạo cho đến khi nạn nhân thở được, có mạch đập, nhịp tim bóp trở lại mới di chuyển đến các cơ sở y tế nơi gần nhất để tiếp tục điều trị và theo dõi.
Hàng năm, các loại thiên tai thông thường đã nêu ở trên hay xảy ra vào mùa hè-thu tại một số khu vực, vùng miền ở nước ta gây nhiều thiệt hại về tính mạng, tài sản của cộng đồng người dân. Vì vậy việc tổ chức thực hiện các biện pháp phòng chống tại cộng đồng để nâng cao nhận thức và ý thức tự bảo vệ của người dân phải được chính quyền, ban, ngành, đoàn thể có liên quan chú ý triển khai thường xuyên để góp phần giảm nhẹ các loại thiên tai, thảm họa này.