Đối với các nước phát triển, bác sĩ gia đình là một vị trí đã có hoạt động từ lâu và khá phổ biến trong hệ thống y tế để góp phần chăm sóc, bảo vệ sức khỏe cho cộng đồng người dân. Đối với nước ta, hoạt động của bác sĩ gia đình còn khá mới mẻ, bước đầu chỉ mới hình thành ở một số thành phố lớn với mô hình thí điểm và tương lai sẽ mở rộng khi có điều kiện phát triển vì đây là một vị trí cần có trong cộng đồng.
Quan niệm về bác sĩ gia đình
Theo quan niệm của những người ở ngoài ngành y tế trước đây, bác sĩ gia đình là người thực hiện các dịch vụ khám chữa bệnh theo yêu cầu của bệnh nhân hoặc người nhà bệnh nhân và bác sĩ phải đến tận nhà người bệnh để thực hiện dịch vụ. Vì vậy, hoạt động này chủ yếu chỉ phục vụ cho giới thượng lưu có điều kiện, có khả năng về kinh tế theo sự thỏa thuận cá nhân giữa thầy thuốc, bệnh nhân và gia đình bệnh nhân. Hiện nay mô hình bác sĩ gia đình khá phổ biến và cũng là một thành phần trong hệ thống tổ chức y tế của các nước phát triển. Tại nước ta, ở một số thành phố lớn bước đầu đã hình thành các trung tâm hoạt động dưới hình thức của mô hình “bác sĩ gia đình” được cơ quan có thẩm quyền cấp phép để thực hiện các dịch vụ y tế cần thiết theo yêu cầu của bệnh nhân. Hiện nay Trường Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh có Trung tâm Đào tạo Bác sĩ gia đình đảm nhận việc đào tạo y học gia đình cho các bác sĩ gia đình một cách đầy đủ theo yêu cầu công việc vì thực ra việc thực hiện dịch vụ khám chữa bệnh tại nhà chỉ là một phần nội dung nhỏ của y học gia đình. Y học gia đình được xem là một chuyên khoa về y học lâm sàng nhưng có định hướng về y học dự phòng với các hoạt động khám phát hiện bệnh, tầm soát bệnh tật, theo dõi các vấn đề có liên quan đến sức khỏe thông thường một cách lâu dài và suốt đời cho tất cả các thành viên trong gia đình ở mọi lứa tuổi. Bác sĩ gia đình sẽ chịu trách nhiệm thực hiện dịch vụ y tế này với những kiến thức về y học gia đình được đào tạo đầy đủ.
Bác sĩ đa khoa được đào tạo chuyên khoa
Các bác sĩ đa khoa tốt nghiệp ra trường tại các trường đại học y được đào tạo thêm về chuyên khoa y học gia đình để trở thành bác sĩ gia đình đúng nghĩa. Thực ra chuyên khoa y học gia đình là một chuyên ngành y khoa đã ra đời, hình thành từ rất sớm trong thập kỷ những năm 60 của thế kỷ trước ở những nước phát triển; còn đối với các nước khác như nước ta thì còn khá mới mẻ. Trong hệ thống hoạt động của mạng lưới y tế, bác sĩ gia đình được đào tạo các kiến thức về y học gia đình chủ yếu để thực hành công việc tại những phòng khám bệnh đa khoa điều trị ngoại trú ở các tuyến. Vì vậy, bác sĩ gia đình theo đúng nghĩa của nó là phục vụ công tác y tế cho tất cả các đối tượng trong cộng đồng xã hội chứ không phải chỉ phục vụ riêng cho giới thượng lưu, người giàu có như quan niệm chưa đúng đắn trước đây. Thực tế cho thấy người nghèo là đối tượng cần có bác sĩ gia đình để chăm sóc sức khỏe vì họ không có các điều kiện tiếp cận những thông tin cần thiết về truyền thông giáo dục sức khỏe nhằm nâng cao nhận thức, chuyển đổi hành vi tự bảo vệ, chăm sóc sức khỏe cho chính bản thân mình và người thân trong gia đình. Đồng thời, người nghèo thường không có đủ khả năng về kinh tế, tài chính để có thể sử dụng các dịch vụ y tế phải trả chi phí; họ chỉ đến các cơ sở y tế nhờ giúp đỡ, hỗ trợ khi bị tai nạn, ốm đau, bệnh tật nặng mà không thể tự chăm sóc tại nhà.
Theo mô hình hoạt động, khi bị ốm đau, bệnh tật; bệnh nhân thường tiếp cận sớm nhất với bác sĩ gia đình ngay từ khi người bệnh có những triệu chứng lâm sàng ban đầu hay triệu chứng mơ hồ không rõ ràng để giúp phát hiện, xác định bệnh nhằm có những định hướng chẩn đoán, điều trị phù hợp; theo dõi diễn biến bệnh lý, tư vấn, hướng dẫn thực hiện tốt quy trình điều trị đầy đủ. Ngoài ra cũng tại môi trường gia đình thông qua người bệnh, bác sĩ gia đình có điều kiện tiếp cận với những thành viên còn lại trong gia đình chưa bị mắc bệnh để tư vấn, hướng dẫn giúp đỡ họ công tác phòng bệnh, bảo vệ sức khỏe cho bản thân, những người khác trong cùng một nhà và những người ở chung quanh.
Như vậy muốn trở thành bác sĩ gia đình, các bác sĩ phải được đào tạo những kiến thức và thực hành cơ bản của bác sĩ đa khoa, sau đó tiếp tục đào tạo chuyên khoa y học gia đình để hoàn chỉnh. Hay nói một cách khác, bác sĩ đa khoa được đào tạo thêm chuyên khoa y học gia đình để trở thành bác sĩ gia đình; có mối gắn kết trình độ của bác sĩ đa khoa và kiến thức của bác sĩ chuyên khoa y học gia đình. Theo đó, chương trình đào tạo bác sĩ gia đình có một số đặc điểm như sinh viên y khoa theo học chuyên ngành này phải được trang bị đầy đủ kiến thức chẩn đoán, điều trị nội trú các loại bệnh của ngành đa khoa cơ bản như nội khoa, ngoại khoa, sản khoa, nhi khoa và các vấn đề về sức khỏe thông thường nhưng không được đào tạo chuyên sâu. Kiến thức, trình độ được trang bị cho bác sĩ gia đình chỉ vừa đủ để giúp bác sĩ gia đình phát hiện, nhận biết, chẩn đoán và có hướng xử trí điều trị phù hợp một số loại bệnh lây nhiễm hoặc bệnh không lây nhiễm thường xảy ra trong cộng đồng như hen suyển, nhiễm trùng, tiêu chảy, viêm đường hô hấp, tiểu đường, tăng huyết áp; bệnh gan, thận, phổi mạn tính... Các bác sĩ gia đình được đào tạo, truyền đạt kinh nghiệm thực hành từ những giảng viên có nhiều kinh nghiệm trong thực tiễn của từng lĩnh vực chuyên khoa; đồng thời tiếp nhận được những bài học kinh nghiệm thực hành có giá trị trong quá trình khám chữa bệnh của những người thầy, những người đi trước để có thể làm việc độc lập, thực hành kỹ năng tốt tại các phòng khám bệnh ngoại trú có thực hiện và lưu trữ bệnh án y học gia đình. Ngoài ra theo quy trình đào tạo lại, các bác sĩ gia đình tốt nghiệp ra trường được triệu tập khoảng từ 2 đến 3 đợt mỗi năm để bổ sung cập nhật kiến thức chuyên ngành, phổ biến các bài học kinh nghiệm, chia sẻ giữa học viên và giảng viên những vấn đề cần thiết trong thực tiễn. Đồng thời cũng giống các chuyên khoa y học khác như nội khoa, ngoại khoa, sản khoa, nhi khoa... bác sĩ gia đình cũng được đào tạo, nâng cao trình độ bằng các khóa đào tạo bác sĩ chuyên khoa I, chuyên khoa II, cao học chuyên ngành bác sĩ gia đình.
Đặc điểm của bác sĩ gia đình
Với đặc điểm bác sĩ gia đình là bác sĩ đa khoa được đào tạo chuyên khoa y học gia đình nên đây là những bác sĩ có khả năng điều trị bệnh ngoại trú khá vững vàng và giỏi. Vì vậy trên thực tế đòi hỏi bác sĩ gia đình phải có nhiều kinh nghiệm thực tiễn trên lâm sàng để tư vấn, định hướng cho bệnh nhân cần được tiếp tục khám, phát hiện bệnh cụ thể tại chuyên khoa cần khám; đồng thời phải biết xử trí ban đầu các bệnh lý của những bệnh chuyên khoa thông thường.
Bác sĩ gia đình phải là những bác sĩ được đào tạo với đầy đủ kiến thức, năng lực, kỹ năng thực hành để có thể xử trí các loại bệnh tật thông thường tương tự như các bác sĩ chuyên khoa. Có khả năng xác định triệu chứng bệnh lý, chẩn đoán đúng nguyên nhân gây bệnh để xử trí bằng phương pháp điều trị chuẩn bước đầu như một bác sĩ chuyên khoa.
Với quy trình điều trị các loại bệnh chuyên khoa thông thường, bác sĩ chuyên khoa chỉ cần chẩn đoán xác định bệnh thuộc lĩnh vực chuyên khoa của mình, cho thuốc điều trị rồi hẹn ngày tái khám, cấp thuốc điều trị tiếp cho đến khi người bệnh không đến gặp lại bác sĩ nữa. Trong khi đó, bác sĩ gia đình có phương pháp chữa trị khác và thường chú trọng đến hiệu quả điều trị nhiều hơn. Hiệu quả điều trị ở đây được hiểu là người bệnh không chỉ dựa vào chỉ định, hướng dẫn điều trị của bác sĩ mà chúng còn phụ thuộc vào sự hợp tác, tuân thủ y lệnh của bệnh nhân; sự hỗ trợ từ người nhà bệnh nhân và cộng đồng người dân ở môi trường chung quanh. Từ vấn đề này, bác sĩ gia đình không chỉ căn cứ vào kết quả chẩn đoán bệnh để cho thuốc điều trị mà còn phải quan tâm đến hoàn cảnh cụ thể của bệnh nhân như điều kiện về thể chất, tâm lý, tài chính, mối quan hệ với các thành viên khác trong gia đình và môi trường sống... Một đơn thuốc của bác sĩ gia đình cấp để điều trị cho người bệnh phải phù hợp với điều kiện đặc thù của bệnh nhân; đồng thời phải có những tư vấn, hướng dẫn chi tiết cho bệnh nhân và người nhà bệnh nhân về chế độ sinh hoạt, ăn uống, nghỉ ngơi... để bảo đảm việc điều trị khỏi bệnh cho người bệnh và phòng bệnh không lây lan cho những người sống chung trong gia đình của bệnh nhân. Việc chăm sóc người bệnh phải được bác sĩ gia đình hướng dẫn thực hiện một cách bao quát, toàn diện; xác định nguy cơ về sức khỏe và kế hoạch hỗ trợ, can thiệp, xử trí có tính chất lâu dài và suốt đời cho bệnh nhân; bảo đảm được hiệu quả, giảm thiểu các chi phí tốn kém của người bệnh và gia đình.
Số phận hiện nay và sự phát triển tương lai
Hiện nay theo thống kê ghi nhận, hệ thống các trường đại học y trên cả nước đã đạo tạo khoảng hơn 500 bác sĩ gia đình, một con số khá khiêm tốn so với nhu cầu cần phát triển. Mặc dù hàng năm bác sĩ gia đình vẫn được cập nhật kiến thức và kinh nghiệm nhưng đối tượng này chưa thực hiện nhiệm vụ một cách đúng nghĩa vì nước ta chưa tổ chức đầy đủ một hệ thống y tế gia đình hoàn chỉnh để có thể góp phần khám chữa bệnh và quản lý ở các tuyến y tế. Việc đào tạo nhưng không sử dụng đội ngũ bác sĩ gia đình một cách đúng nghĩa sẽ làm cho đối tượng này có cảm nhận như bị thất nghiệp. Bác sĩ gia đình vẫn là bác sĩ thực thụ có đủ điều kiện để hành nghề khám chữa bệnh trong thực tế nhưng hiện tại nước ta chưa có môi trường thuận lợi cho bác sĩ gia đình được hành nghề đúng với mục tiêu đào tạo của một chuyên ngành y khoa đang còn khá mới mẻ này.
Mục tiêu hoạt động về lĩnh vực y tế gia đình nhằm tăng hiệu quả và giảm chi phí điều trị. Bác sĩ gia đình có thể giúp bệnh nhân và người nhà bệnh nhân giải quyết khoảng 80% các vấn đề về sức khỏe thông thường; các bệnh lý cấp tính, mạn tính chưa có biến chứng; các bệnh lý chưa cần chuyển khám chuyên khoa. Từ đó làm giảm bớt áp lực quá tải ở các cơ sở y tế chuyên khoa tuyến trên do tại đây phải tiếp nhận, điều trị một số lượng lớn bệnh thông thường có thể giải quyết đơn giản ở tuyến dưới. Việc xác định giải pháp điều trị ban đầu cũng giúp giảm được chi phí cho bệnh nhân do không phải chuyển lên tuyến trên. Việc tăng hiệu quả điều trị cũng rõ ràng do người bệnh được tư vấn áp dụng các biện pháp tăng cường sức khỏe kết hợp với điều trị bằng thuốc. Bác sĩ gia đình sẽ có đủ hồ sơ bệnh án, một lợi thế cho những người bệnh được theo dõi sức khỏe qua hệ thống y tế gia đình; chúng sẽ hỗ trợ, giúp cho bác sĩ chuyên khoa nhanh chóng quyết định việc điều trị cho bệnh nhân mà không cần phải mất thời gian để khám bệnh, xét nghiệm lại; vấn đề này khá quan trọng đối với những bệnh nhân đã được theo dõi phải vào bệnh viện trong tình trạng khẩn cấp. Ngoài ra, bác sĩ gia đình được đào tạo để giúp cộng đồng người dân phát hiện sớm nguy cơ bệnh tật nhằm phòng ngừa, tầm soát định kỳ các trường hợp bệnh lý có khả năng xảy ra nhiều theo nhóm tuổi, theo đối tượng và cộng đồng dân cư. Một số nước trên thế giới đã chứng minh được tính hiệu quả của việc kết hợp giữa y tế gia đình và bảo hiểm y tế. Bác sĩ gia đình với các hoạt động nghiệp vụ được đào tạo sẽ góp phần loại trừ những trường hợp khám bệnh, xét nghiệm không cần thiết, giảm chi phí khá lớn cho bảo hiểm y tế.
Thực tế hiện nay, bác sĩ gia đình khá phổ biến tại các nước phát triển nhưng ở nước ta còn rất mới mẻ. Với những kinh nghiệm hoạt động trong thực tiễn, các chuyên gia về lĩnh vực y học gia đình của Vương quốc Bỉ đang giúp đỡ Việt Nam xây dựng mô hình bác sĩ gia đình nhằm góp phần thực hiện công tác chăm sóc sức khỏe ban đầu cho cộng đồng được tốt hơn, giảm tải bệnh nhân cho các bệnh viện ở tuyến trên. Tại Bỉ, để trở thành một bác sĩ gia đình, sinh viên y khoa phải trải qua 7 năm học đa khoa, sau đó được đào tạo tiếp 2 năm chuyên khoa bác sĩ gia đình. Như vậy muốn có bác sĩ gia đình, sinh viên y khoa phải được đào tạo chính quy mất 9 năm. Những bác sĩ này làm việc tại tuyến gần dân nhất, có thể quản lý về sức khỏe cho một khu vực khoảng vài nghìn người. Kể từ năm 1978, sau 35 năm xây dựng và phát triển, hệ thống bác sĩ gia đình tại Vương quốc Bỉ không ngừng hoàn thiện và ngày càng phát huy vai trò quan trọng của mình. Ở đất nước phát triển này, có tới 95% dân số được chăm sóc bởi đội ngũ bác sĩ gia đình, đây là những bác sĩ gần gũi nhất với các lứa tuổi và đối tượng trong gia đình. Hy vọng rằng mô hình bác sĩ gia đình được xây dựng, phát triển thành công trong một ngày gần đây; đồng thời được nhân rộng tại Việt Nam với sự hỗ trợ, giúp đỡ kinh nghiệm thực tiễn từ Vương quốc Bỉ.