Trong giai đoạn hiện nay, tại nhiều địa phương trên cả nước có tình hình bệnh sốt rét đã giảm xuống ở mức độ thấp đã làm cho các cơ sở chủ quan, không chú ý, quan tâm như trước đây. Với tình trạng di biến động dân trên thực tế vẫn khá lớn và diễn biến phức tạp, nguy cơ tiềm ẩn dịch sốt rét xảy ra còn cao nên cần phải thực hiện tốt công tác giám sát dịch tễ sốt rét để đề phòng dịch sốt rét có thể bùng phát.
Tầm quan trọng
Giám sát dịch tễ sốt rét là công tác rất quan trọng và xuyên suốt trong quá trình tiến hành cuộc chiến đấu chống lại căn bệnh sốt rét. Đây là một hoạt động thường xuyên, liên tục và có hệ thống thu thập, phân tích những yếu tố, dữ kiện cần thiết cho công tác phòng chống sốt rét; đồng thời cung cấp các thông tin cho những cơ quan có trách nhiệm nhằm đề ra chiến lược phòng chống sốt rét phù hợp và xử lý tình huống sốt rét xảy ra một cách kịp thời, đúng đắn. Với những yêu cầu nêu trên, việc giám sát dịch tễ sốt rét giúp nắm bắt tình hình sốt rét cụ thể và đánh giá chất lượng công tác phòng chống sốt rét một cách kịp thời, làm cơ sở cho việc xử lý, giải quyết các khó khăn cả về chuyên môn kỹ thuật và tổ chức thực hiện. Công tác giám sát dịch tễ sốt rét phải được thực hiện một cách thường xuyên, liên tục, có tổ chức và có phương pháp; giúp cho công tác phòng chống sốt rét và người chỉ đạo công tác tránh được sự bất ngờ, bị động; có sáng tạo, có khoa học; tránh được những tổn thất không đáng có, phát huy được thế mạnh và những kinh nghiệm tốt. Đồng thời chúng cũng có tầm quan trọng trong việc dự báo, phát hiện sớm tình hình dịch sốt rét để xác định và xử lý đúng đắn, kịp thời. Qua tổng kết những vụ dịch sốt rét đã xảy ra trước đây ghi nhận nhiều vụ dịch được phát hiện và xác định chậm nên khi dịch đã bùng phát với một quy mô tương đối lớn thì mới được xử lý gây nhiều thiệt hại nghiêm trọng mà nguyên nhân nhân chính là cơ sở không thực hiện tốt công tác giám sát dịch tễ sốt rét.
Nội dung thực hiện
Giám sát dịch tễ sốt rét là bước đầu rất quan trọng của công tác quản lý phòng chống sốt rét được triển khai thực hiện với 6 nội dung như giám sát nguồn bệnh gồm bệnh nhân sốt rét và ký sinh trùng sốt rét; giám sát muỗi truyền bệnh; giám sát cộng đồng; giám sát khí hậu, thời tiết, môi trường; giám sát dịch sốt rét; giám sát các biện pháp phòng chống sốt rét. Tất cả các nội dung này phải được tiến hành đầy đủ, thường xuyên trong công tác phòng chống sốt rét; nhất là phòng chống dịch sốt rét. Thực tế cho thấy những địa phương nào để xảy ra dịch sốt rét thì có thể nói rằng ở đó công tác giám sát dịch tễ sốt rét bị lơ là, buông lỏng. Phải khẳng định rằng giám sát dịch sốt rét là một nội dung giám sát dịch tễ quan trọng mà tất cả các tuyến cần phải thực hiện theo chức trách, nhiệm vụ được giao. Nên nhớ rằng trước khi dịch sốt rét xảy ra sẽ có những yếu tố nguy cơ cần phải được phát hiện kịp thời nhằm chủ động can thiệp các biện pháp để khống chế. Khi dịch sốt rét đã xảy ra và bùng phát rồi thì biện pháp can thiệp dập dịch sẽ gặp rất khó khăn và hậu quả có thể nghiêm trọng với khả năng nhiều người mắc và có thể có trường hợp tử vong. Ở những địa phương tình hình sốt rét đã giảm như hiện nay, vùng sốt rét nhẹ đã ổn định hoặc không có sốt rét lưu hành; nếu các cơ sở chủ quan, lơ là, buông lỏng thì dễ có nguy cơ bùng phát dịch sốt rét khi có người đi từ vùng sốt rét lưu hành trở về, có nhiều người từ vùng sốt rét đến hoặc thường xuyên có người qua lại vùng sốt rét. Ngoài ra, khi số lượng muỗi truyền bệnh hoạt động gia tăng đột ngột với những loài muỗi truyền bệnh chủ yếu theo các phương tiện giao thông xâm nhập và thích nghi với môi trường tại địa phương cũng là yếu tố nguy cơ gây nên dịch sốt rét. Ở vùng sốt rét ven biển, đặc biệt là ở miền nam cần chú ý đến các chu kỳ xảy dịch đã được ghi nhận tại địa phương trong từ 3 đến 5 năm với những triệu chứng lâm sàng khi dịch xảy ra; quan tâm đến sự thay đổi môi trường có thể làm mật độ hoạt động của muỗi truyền bệnh tăng lên như lấy nước mặn nuôi tôm, lấn biển làm kinh tế... Thực tế ở một số địa phương đã gặp phải hoàn cảnh này và được các cơ quan thông tin báo chí phản ánh trong thời gian qua.
Quy định dịch
Theo quy định, dịch sốt rét xảy ra khi ở tại nơi đó mức độ bệnh gồm những trường hợp mắc bệnh mới hoặc tử vong do sốt rét tăng nhiều và đột ngột so với diễn biến bình thường trong một quần thể dân cư, tối thiểu một thôn bản, cụm dân cư và có sự lây truyền tại chỗ. Cụ thể xác định dịch sốt rét bùng phát khi: Ở một nơi không có sốt rét lưu hành, nay nếu có trên 5 bệnh nhân sốt rét có ký sinh trùng dương tính trong vòng từ 1 đến 2 tuần ở thôn bản hoặc ấp. Ở một nơi sốt rét lưu hành mà 3 năm liền không có bệnh nhân sốt rét, nay nếu có trên 5 bệnh nhân sốt rét mới có ký sinh trùng dương tính trong vòng từ 1 đến 2 tuần ở thôn bản hoặc ấp. Ngoài ra, dịch sốt rét cũng có thể xảy ra ở vùng sốt rét lưu hành khi có số bệnh nhân sốt rét hoặc số người có ký sinh trùng sốt rét trong 1 tháng tăng trên trị số trung bình hàng tháng cùng kỳ năm trước của 3 năm liên tục cọng với 2 độ lệch chuẩn (mean + 2SD) của một xã. Việc phát hiện dịch được xem là sớm nếu xác định dịch dưới 1 tháng và được xem là muộn nếu xác định dịch trên 1 tháng kể từ những trường hợp bệnh lây nhiễm đầu tiên. Khi đã xác định dịch sốt rét xảy ra, phải tập trung mọi biện pháp để dập dịch. Đối với trường hợp dịch xảy ra tại vùng không có sốt rét lưu hành hoặc sốt rét lưu hành mà 3 năm liền không có bệnh nhân sốt rét, xác định dịch được dập tắt khi không còn phát hiện được bệnh nhân sốt rét mới. Dịch sốt rét có quy mô nhỏ khi xảy ra ở phạm vi thôn bản hoặc ấp; khi số bệnh nhân sốt rét lâm sàng dưới 15% dân số vùng dịch ở phạm vi một xã và người có ký sinh trùng sốt rét dưới 5% dân số vùng dịch ở phạm vi một xã. Dịch sốt rét có quy mô vừa khi xảy ra ở phạm vi xã; khi số bệnh nhân sốt rét lâm sàng từ 15% đến 30% dân số và số người có ký sinh trùng sốt rét trên 5% đến 15% dân số ở phạm vi một xã. Dịch sốt rét có quy mô lớn khi xảy ra ở phạm vi nhiều hơn 5 xã; khi số bệnh nhân sốt rét lâm sàng trên 30% dân số và số người có ký sinh trùng sốt rét trên 15% dân số ở phạm vi từ 1 xã trở lên.
Cảnh báo
Sau nhiều năm tác động các biện pháp phòng chống, tình hình sốt rét của cả nước nói chung đã có những chuyển biến tích cực, đặc biệt là ở miền bắc và miền nam. Hiện nay trọng điểm sốt rét của nước ta tập trung tại khu vực miền Trung-Tây Nguyên. Theo số liệu thống kê của Viện Sốt rét-Ký sinh trung-Côn trùng Quy Nhơn, 9 tháng đầu năm 2103 toàn khu vực có 10.849 bệnh nhân sốt rét, trong đó có 31 bệnh nhân sốt rét ác tính gây 2 trường hợp tử vong; mặc dù dịch sốt rét không xảy ra nhưng vẫn có nhiều nguy cơ bùng phát. Đáng lo ngại nhất là những địa phương kể cả miền bắc và miền nam không có sốt rét lưu hành hay đã lưu hành bệnh trước đây nhưng nhiều năm liền không có bệnh nhân sốt rét rất dễ có nguy cơ sốt rét quay trở lại gây bùng phát dịch do mầm bệnh ngoại lai từ nơi khác mang đến và kết hợp với muỗi truyền bệnh chủ yếu phục hồi hoạt động, phát triển để lây truyền bệnh tại chỗ. Thành quả đạt được là rất khó, duy trì thành quả đạt được này ổn định lâu dài lại càng khó hơn. Vì vậy nếu các địa phương chủ quan, lơ là, buông lỏng; không quan tâm đến việc tiếp tục đầu tư, hỗ trợ mà cắt giảm bớt đi nguồn lực thì sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sốt rét quay trở lại và dịch sốt rét bùng phát với nhiều thiệt hại nghiêm trọng không lường trước được. Cần cảnh báo vấn đề này trước khi phải đối mặt với một sự việc đã rồi với sự thất bại cay đắng.