Theo ghi nhận nhận của các cơ quan chức năng đến nay nước ta đã xuất hiện gần 70 ổ dịch cúm gia cầm tại 17 tỉnh/thành phố với trên 61.000 con chết và mắc bệnh, gần 85.000 con phải tiêu hủy. Điều đáng nói đây chưa phải là con số cuối cùng và với tốc độ phát triển chóng mặt của đại dịch cúm gia cầm có thể nói con người đang bị dịch cúm gia cầm bao vây tứ phía.
Theo thống kê của Cục Thú y-Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đến nay cả nước đã có 17 tỉnh xuất hiện đại dịch gia cầm là Lào Cai, Nam Định, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Ngãi, Phú Yên, Khánh Hoà, Đắk Lắk, Kon Tum, Long An, Bà Rịa-Vũng Tàu, Tây Ninh, Cà Mau, Cần Thơ và Vĩnh Long. Đó là chưa kể một số địa phương khác có xuất hiện các điểm dịch trên đàn gia cầm dưới dạng nhỏ lẻ nhưng đã được phát hiện và xử lý kịp thời, không để dịch lây lan. Tốc độ gia tăng của dịch cúm gia cầm lan rộng ở nhiều địa phương trong cả nước đã đặt dịch cúm lây lan sang người ở tình trạng “báo động đỏ” với nhiều chủng virus cúm cúm A khác nhau được ghi nhận, trong đó đặc biệt là cúm A (H7N9) xâm nhập từ các tỉnh biên giới phía Bắc và cúm A (H5N1) ở các tỉnh/thành phía Nam.
Nguy cơ đại dịch cúm gia cầm lây lan sang người đang cận kề
Theo Cục Y tế dự phòng (Bộ Y tế) dịch cúm gia cầm trên thế giới tiếp tục diễn biến phức tạp với nhiều chủng virus cúm A khác nhau được ghi nhận như H5N1, H7N9, H5N2, H5N8, H10N8…; trong đó, diễn biến khó lường là dịch cúm A/H7N9 tại Trung Quốc, từ đầu năm 2014 đến nay có 208 trường hợp mắc mới, 20 ca tử vong và số ca mắc bệnh hiện có chiều hướng tăng nhanh. Mặc dù qua xét nghiệm hơn 5.600 mẫu bệnh phẩm trên người và gần 20.000 mẫu gia cầm Việt Nam chưa phát hiện trường hợp mắc bệnh cúm A/H7N9 trên người cũng như trên gia cầm nhưng nguy cơ virus cúm A/H7N9 có khả năng xâm nhập vào Việt Nam rất lớn và bùng phát thành dịch ở người bất cứ lúc nào trong khi có hàng trăm ngàn lượt khách nhập cảnh từ Trung Quốc, cùng với việc gia cầm nhập lậu khó kiểm soát vào nước ta.
Đại diện Tổ chức Nông Lương Liên Hiệp Quốc (FAO) tại Việt Nam lo ngại gà bị nhiễm virus H7N9 ở thể ẩn vì chúng thường không chết vì virus gia cầm này đặc biệt là Tại Trung Quốc, virus được phát hiện trên người trước, sau đó mới thấy trên gia cầm.
Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO) dịch cúm A/H7N9 đang là mối hiểm họa với Việt Nam vì virus cúm A/H7N9 có thể xuất hiện qua gia cầm nhiễm bệnh hoặc khách nước ngoài đến từ vùng có dịch bệnh nên cần chia sẻ thông tin và có sự phối hợp chặt chẽ giữa y tế-thú y khi phát hiện các ca bệnh trên người và gia cầm.
 |
Máy đo nhiệt để kiểm tra thân nhiệt những người từ Trung Quốc vào Việt Nam |
Khả năng lây nhiễm cúm gia cầm sang người
Triệu chứng và đường lây ở động vật
Cúm gà hay cúm gia cầm là một loại bệnh cúm do virus gây ra cho các loài gia cầm (hay cúm chim) và có thể xâm nhiễm một số loài động vật có vú. Virus này được phát hiện lần đầu tiên là tại Italia vào đầu thập niên 1900 và đến nay được phát hiện ở hầu hết các nơi trên thế giới. Virus cúm gà có tên khoa học là avian influenza (AI) thuộc nhóm virus cúm A của họ Orthomyxociridae là những retrovirus, mang vật liệu di truyền là những đoạn phân tử RNA, sợi đối mã (sợi âm tính). Biến chủng H5N1 của virus cúm gà bắt đầu hoành hành từ năm 1997 và có nguy cơ bùng phát thành đại dịch cúm đối với con người trong tương lai. Hiện nay, không một quốc gia nào khẳng định có đầy đủ phương tiện và kỹ thuật để ngăn ngừa và chống lại đại dịch cúm này. Các chủng của virus cúm gà có thể xâm nhiễm vào nhiều loại động vật khác nhau như chim, lợn, ngựa, hải cẩu, cá voi, hổ và người. Bệnh cúm gà lây truyền qua không khí và phân bón, nhưng cũng có thể gây nhiễm trên thức ăn, nước, dụng cụ và quần áo. Tuy nhiên, đến nay chưa có bằng chứng thực nghiệm nào cho thấy virus cúm gà có thể sống sót trong thức ăn đã được nấu chín. Thời kỳ ủ bệnh từ 3 đến 5 ngày, triệu chứng mắc bệnh ở các động vật là khác nhau, nhưng một số biến thể virus có thể dẫn đến tử vong chỉ trong vòng vài ngày.
Triệu chứng và khả năng lây nhiễm từ người sang người
Đối với người, cúm gà gây ra các triệu chứng tương tự như của các loại cúm khác là sốt, ho, đau họng, đau nhức cơ bắp, viêm màng kết; ở những trường hợp nghiêm trọng, có thể gây suy giảm hô hấp và viêm phổi, dẫn đến tử vong. Mức độ nghiêm trọng của bệnh phụ thuộc phần lớn vào thể trạng sức khoẻ, khả năng miễn dịch, tiền sử tiếp xúc virus của người bị nhiễm. Trước đây có một ý kiến quan ngại về việc virus H5N1 có thể đã biến đổi, tạo khả năng lây từ người sang người sau khi có bằng chứng nhiều người trong cùng một gia đình bị nhiễm virus và tử vong. Tuy nhiên các chuyên gia của WHO cho rằng tuy chưa thể loại bỏ khả năng virus đã lây từ người sang người, hiện họ vẫn đang tìm thêm nguồn lây khác có thể . WHO cho rằng việc tìm kiếm ấy cho đến nay vẫn chưa đưa ra được bằng chứng virus đã lây lan trong cộng đồng và cũng chưa có bằng chứng về việc sự lây nhiễm từ người sang người đã trở nên mạnh mẽ hơn.
Độc lực virus cúm biến đổi mạnh và các biến chủng có khả năng lây nhiễm sang người
Vào tháng 7/2004 các nghiên cứu của Trung tâm nghiên cứu thú y Harbin (Trung Quốc) và Bệnh viện nghiên cứu nhi đồng St Jude, tại Memphis, Tennessee đã báo cáo kết quả thực nghiệm trên chuột khi tiếp xúc với 21 chủng H5N1 chiết xuất từ các con vịt Trung quốc giữa năm 1999 và 2002 phát hiện "một mẫu tạm thời rõ ràng có tính độc tố phát triển gia tăng". Theo nhận định của các nhà chuyên môn, việc xuất hiện cùng lúc nhiều chủng cúm gia cầm trên người và đàn gia cầm sẽ làm cho tình hình dịch phức tạp hơn nhiều so với trước, trong đó các chủng virus cúm thì H5N1 tuy nguy hiểm nhưng chúng ta đã có kinh nghiệm đối phó nhiều năm qua, còn H7N9 sẽ khó khăn hơn vì lây lan âm thầm, lại không có biểu hiện lâm sàng ở gia cầm. Theo kết quả phân tích, cúm A/H5N1 vẫn là chủng có độc lực mạnh nhất với tỉ lệ tử vong hiện ở mức 50%, trong đó tháng 1-2014 cả 2 bệnh nhân mắc cúm gia cầm phát hiện đều tử vong. Theo đó ngoài trường hợp mang virus cúm A/H5N1 cổ điển hiện diện ở miền Nam nhiều năm nay thì trường hợp còn lại là chủng virus cúm gia cầm ở miền Bắc đã có sự biến đổi về nhánh gien do biến đổi ở gia cầm và gây tử vong cho người nên virus mới mang độc lực cao.
Tất cả các virus AI đều thuộc nhóm cúm A trong họ virus Orthomyxoviridae và tất cả các phân nhóm của virus cúm A đều có thể lây nhiễm các loài chim. Chi virus cúm nhóm A được chia thành các phân nhóm dựa vào loại protein hemagglutinin (H) và neuraminidase (N) nằm trên lớp vỏ protein bao bọc lõi virus. Có tất cả 16 loại protein H, đối với mỗi loại thì lại có đến 9 phân nhóm protein N, như vậy tổ hợp lại thì có khả năng tạo ra 144 phân nhóm virus cúm gà khác nhau. Ngoài ra, tất cả mỗi phân nhóm virus trên lại có thể chia làm 2 phân nhóm xâm nhiễm: đặc tính xâm nhiễm thấp (LPAI) và cao (HPAI), điều này phụ thuộc vào độc tính của virus đối với các quần thể gia cầm. Giới chuyên môn quan ngại các loài virus cúm gia cầm có thể tiến hành chuyển đổi tính kháng nguyên để có khả năng vượt qua các rào cản khác loài như cúm từ chim có thể lây sang người, nếu thực sự biến chủng này được tạo ra thì nó sẽ vừa mang tính đa hình cực cao khó kiểm soát và có độc tính mạnh khó chữa trị. Một biến chủng như vậy có thể gây nên một đại dịch tương tự như dịch cúm Tây Ban Nha đã làm tử vong 50 triệu người vào năm 1918. Tuy nhiên, các đặc điểm di truyền giữa các biến chủng gây bệnh trên người và trên gia cầm có sự khác biệt đáng kể, không dễ vượt qua, ngay cả trong các phân nhóm của virus cúm gà cũng mang những đặc điểm khác nhau. Các virus cúm gà H5 và H7 có thể có cả dạng gây nhiễm cao và gây nhiễm thấp, phụ thuộc vào đặc điểm di truyền và mức độ nghiêm trọng của bệnh mà chúng gây ra, trong khi virus cúm H9 thì chỉ có dạng gây nhiễm thấp. Từ năm 1997 các phân nhóm H5N1, H7N2, H7N3, H7N7và H9N2 đã được phát hiện xâm nhiễm vào người.
H1N1: Phân nhóm H1N1 là chủng virus cúm A được phân lập đầu tiên vào tháng 10/2005, các nhà khoa học tuyên bố họ đã khôi phục thành công chủng virus gây ra dịch cúm Tây Ban Nha. Những trình tự gene cho thấy đại dịch năm 1918 này là do virus phân nhóm H1N1 gây ra, thường được coi là chủng gây cúm lợn nhưng có khả năng truyền nhiễm. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tháng 3/2009 một đợt bùng phát dịch với một chủng mới của virus H1N1 dẫn đến gần 2.000 ca nhiễm và hàng chục người tử vong, đến 6/5/2009 đã có 1.893 ca nhiềm tại 23 quốc gia, nhiều nhất là ở Mehico trong đó có 31 ca tử vong (27 tại Mehic và 2 tại Mỹ).
H5N1: Phân nhóm H5N1 là chủng virus cúm gia cầm có khả năng xâm nhiễm cao, từ năm 1997 sự bùng phát của virus H5N1 đã làm nhiễm bệnh và chết hàng chục triệu gia cầm. Theo WHO, từ tháng 12/2003 đến tháng 5/2009 đã có 258 người tử vong do cúm gia cầm trong số 423 ca nhiễm H5N1 tại 15 nước, chủ yếu ở châu Á; đến tháng 5/2009 Indonesia là nước có nhiều ca tử vong nhất do H5N1 với 115 người chết trong 141 ca nhiễm, năm 2003 Việt Nam có 56 ca tử vong trong 111 người nhiễm trong đó có 5 bệnh nhân nhiễm và tử vong do H5N1 từ đầu 2009, ca tử vong gần đây nhất tại tỉnh Đồng Tháp vào ngày 4/4/2013. H5N1 được coi là tâm điểm của sự chú ý và cảnh báo rằng một biến chủng từ phân nhóm H5N1 có thể tự biến đổi hoặc tái tổ hợp để có thể lây từ người sang người, tạo thành một chủng virus có khả năng gây đại dịch cúm toàn cầu.
H2N2: Gây nên dịch cúm châu Á vào năm 1957 và 1958 làm chết khoảng 1 triệu người.
H3N2: Phát triển từ chủng H2N2 do biến đổi di truyền và gây nên dịch cúm Hồng Kông vào năm 1968, 1969 gây tử vong 750.000 người, được coi là đại dịch thế kỷ 20.
H7N2: Năm 2002 với sự bùng phát phân nhóm H7N2 trong gia cầm, 44 người đã được phát hiện là bị nhiễm virus tại bang Virginia, Hoa Kỳ.
H7N3: Tháng 2/2004 phát hiện chủng virus cúm gà H7N3 tại một số trang trại gia cầm tại British Columbia (Bắc Mỹ), đến tháng 4/2004 đã có 18 trang trại phải cách ly để ngăn ngừa sự lan truyền của loài virus này, có 2 trường hợp người dân vùng này bị nhiễm virus cúm.
H7N7: Năm 2003 ở Hà Lan, 89 người đã được chẩn đoán là nhiễm virus cúm H7N7 sau một đợt dịch cúm gia cầm từ một số trang trại lân cận, trong đó một trường hợp đã tử vong.
H9N2: Loại virus này đã được nghiên cứu cho thấy chỉ là dạng gây nhiễm thấp, có 3 trường hợp phát hiện ở Trung Quốc và Hồng Kông cho thấy bị nhiễm virus và tất cả đều đã qua khỏi. Trong tháng 10/2005 một dịch cúm bùng phát tại thị trấn Tolima (Hoa Kỳ), tuy nhiên không một trường hợp nào bị virus gây nhiễm cho người.
H7N9: là loại virus cúm gia cầm mới vừa được phát hiện có khả năng lây từ gia cầm sang người và có tỷ lệ tử vong cao, bùng phát tháng 3/2013 chủ yếu ở các tỉnh miền đông Trung Quốc, hầu hết các trường hợp được báo cáo nhiễm ở người đều dẫn đến suy hô hấp nặng. H7N9 thường trú ẩn trong cơ thể của chim bồ câu, gà và vịt nhưng không phát hiện trên cá đàn chim di cư. Nó là sự kết hợp gene của các virus khác nhau, trong đó có 6 gen bên trong nó là từ virus cúm gia cầm H9N2 nhưng nguồn gốc của cả gen hemagglutinin (H) và gen neuraminidase (N) đều chưa được xác định rõ. Tính đến ngày 27/5/2013 đã có 130 ca mắc bệnh tại Trung Quốc, 1 ca mắc tại Đài Loan và trong đó đã có 37 ca tử vong chiếm khoảng 28%.
H6N1: là loại virus cúm gia cầm mới nhất vừa được phát hiện ở môt cô gái 20 tuổi tại Đài Loan ngày 21/6/2013 là chủng virus cúm nguy cơ thấp thường được phát hiện ở gia cầm.
Phòng chống và điều trị
Cúm gà ở người có thể được phát hiện qua những xét nghiệm cúm thường, tuy nhiên, những xét nghiệm này không phải lúc nào cũng đáng tin cậy. Tháng 3/2005, WHO thông báo có một số người Việt Nam xét nghiệm âm tính với cúm gà lúc ban đầu nay đã có phát hiện có nhiễm virus, sau đó đều bình phục. Hiện nay, các xét nghiệm chẩn đoán nhiễm H5N1 đáng tin cậy đều phải yêu cầu sử dụng virus sống để tương tác với những kháng thể có trong máu của bệnh nhân, vì lý do an toàn sinh học các xét nghiệm đều phải được tiến hành trong các phòng thí nghiệm độ an toàn cấp 3. Thuốc chống virus đôi khi hữu hiệu trong cả ngăn ngừa và trị bệnh, nhưng chưa có một loại virus nào thực sự được chữa lành trong lịch sử y học; vắc xin phải mất tối thiểu 4 tháng để sản suất và phải được chuẩn bị riêng cho mỗi loài biến thể.
WHO đưa ra cảnh báo rằng đại dịch cúm đang đến gần và nhiều khả năng là do một biến chủng của virus cúm gia cầm H5N1, để đối phó các quốc gia phải bắt đầu vạch kế hoạch chi tiết khi tình huống đại dịch diễn ra. Các biện pháp khẩn cấp là tiến hành phân vùng, giới hạn sự lan truyền, tiêu huỷ và tiêm vaccin đối với gia cầm, ngoài ra các kế hoạch dài hạn cần phải thực thi là thay đổi dần lối sống, phương pháp chăn nuôi gia cầm của các vùng dân cư có nguy cơ cao. WHO đã chia dịch cúm thành 6 giai đoan từ mức nguy cơ nhỏ đến khi đại dịch bùng phát và lan tràn. Hầu hết các tổ chức y tế của các quốc gia đều tự đánh giá và cho rằng dịch gia cầm đang nằm ở giai đoạn 3 của dịch, điều đó thừa nhận sự gây nhiễm trên người của một chủng virus mới này đã xảy ra nhưng có rất ít bằng chứng về sự lan truyền virus từ người sang người. Tuy thế, các chuyên gia y tế của WHO lo ngại rằng dịch cúm gia cầm có thể trở thành một đại dịch lớn trong thời gian sắp tới. Nhiều cảnh báo của WHO liên tục được phát ra kêu gọi cộng đồng các quốc gia trên thế giới cùng góp sức chống lại hiểm họa từ dịch cúm gia cầm.