Trong thời gian qua, tình trạng hạn hán đã xảy ra không những ở một số địa phương của nước ta mà còn xuất hiện tại những quốc gia khác. Ấn Độ là nước có nhiều người tử vong do nắng nóng, Việt Nam cũng đã xác định có hạn hán tại các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận, Bình Định... ảnh hưởng đến cuộc sống, sản xuất của người dân và làm cho gia súc bị chết. Sự biến đổi khí hậu đã dẫn đến hạn hán, hiện tượng này cần có biện pháp chủ động phòng chống khắc phục.
 |
| Hạn hán là một tai họa do biến đổi khí hậu cần quan tâm (ảnh minh họa) |
Hạn hán là một tai họa từ thiên nhiên
Hạn hán xảy ra được xác định khi tại một địa phương không có mưa trong nhiều tháng kéo dài hoặc lượng nước mưa rất thấp từ 5 đến 10% của mức thấp nhất thường có hay ở dưới 5% của mức đó. Các nguồn nước cung cấp như suối, sông, hồ, ao, giếng... thường xuyên bị cạn kiệt dẫn đến việc thiếu nước dùng cho sinh hoạt thiết yếu của cuộc sống con người trong cộng đồng; đồng thời thiếu nước cũng ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp trong trồng trọt, chăn nuôi ở những ruộng đồng, vườn cây và cho công nghiệp như các công trình thủy điện, thủy lợi; thiếu nước cũng làm cho rừng cây bị khô héo với nguy cơ cháy rừng. Trong thực tế, hạn hán đã gây nên những thiệt hại lớn đến sản xuất và đời sống của người dân, gây mất mùa, đói kém; làm giá cả lương thực, thực phẩm tăng cao; đồng thời phát sinh một số dịch bệnh. Tình trạng hạn hán thường gắn kết với các đợt nóng bức cao và nguy cơ cháy rừng do hiện tượng khô nóng. Đợt nóng bức cao xảy ra khi có các đợt gió nóng cùng với tình trạng hạn hán làm cho nhiệt độ khí quyển của địa phương tăng cao quá mức tới 40oC hoặc hơn nữa. Các đợt nóng bức này gây ảnh hưởng đến sức khỏe con người, gia súc, cây cối và mùa màng. Những đối tượng dễ bị tác động ảnh hưởng của đợt nóng bức cao này là trẻ nhỏ, người cao tuổi, người béo phì; người mắc các bệnh về tim mạch, hô hấp, thận... do cơ thể hấp thu một lượng nhiệt cao, thân nhiệt nóng lên nhưng sự tỏa nhiệt lại kém nên không đáp ứng được thích nghi. Hiện tượng cháy rừng do khô nóng cũng thường kèm theo hạn hán, nóng bức khi nhiệt độ không khí lên đến 43oC cùng với độ ẩm thấp khoảng 6% sẽ làm cho cây cỏ héo khô dẫn đến các vụ cháy rừng và các đồng cỏ; đặc biệt các cây có nhựa dễ bắt lửa nên cháy dữ dội hơn. Khói khí nóng phát sinh từ những vụ cháy, tro nóng, tàn lửa cũng bay theo hướng gió thổi vào các khu dân cư gây cháy nhà cửa và kho tàng, công trình công cộng; có thể làm bỏng và tổn thương đường hô hấp cho các nạn nhân.
Giữ nguồn nước tại địa phương hay bị hạn hán
Ở những địa phương thường hay xảy ra hiện tượng hạn hán, cần phải có kế hoạch giữ các nguồn nước tại chỗ như làm đập giữ nước, trồng rừng che phủ đất trống, đồi trọc; nên trồng các đám cây có bộ rễ ăn sâu xuống quanh vùng có nguồn nước. Đồng thời đào giếng, khoan giếng sâu có nắp che đậy; xây các bể chứa nước mưa, nước máng chảy về trong mùa mưa, sử dụng tiết kiệm nước; các gia đình cần có các loại chum, vại, vò, lu, can... để dự trữ nước dùng. Nếu hạn hán kéo dài, địa phương phải có kế hoạch cung cấp cấp nước cho nhu cầu thiết yếu nhất trong sinh hoạt của người dân; khi nguồn nước ở xa cần tổ chức phương tiện vận chuyển lấy về và phân phối kịp thời, công bằng, hợp lý cho cộng đồng. Cũng nên có kế hoạch xây dựng hệ thống lọc nước để có nước dùng tại chỗ cho nhu cầu ăn uống, sinh hoạt; kiên quyết bảo vệ các nguồn nước tại địa phương không để bị ô nhiễm. Ngoài ra, cần chọn các giống lúa, giống cây ngũ cốc, giống cây trồng chịu được khô hạn để trồng; nên trồng xen kẽ một số loại cây với nhau theo kinh nghiệm để giảm thiệt hại do mất mùa vì hạn hán. Bảo đảm cho gia súc có nước uống, che mát các chuồng gia súc. Lưu ý kế hoạch xây dựng các công trình thủy lợi để bảo đảm lâu dài cho việc sản xuất nông nghiệp tại địa phương. Nếu hạn hán quá gay gắt và kéo dài, có thể tổ chức tạm thời việc di chuyển những người già, trẻ nhỏ, phụ nữ có thai, phụ nữ đang cho con bú, người ốm yếu và bệnh tật sang các vùng có nước sử dụng để giảm bớt nhu cầu cung cấp nước tại chỗ.
 |
| Địa phương hay bị hạn hán, cần có kế hoạch giữ nguồn nước (ảnh minh họa) |
Để có nguồn nước sử dụng cho cộng đồng
Cộng đồng người dân cần lưu ý rằng nước là một yếu tố không thể thiếu được cho nhu cầu cuộc sống hàng ngày của con người cũng như các loại sinh vật. Theo các nhà khoa học, thủy quyển của trái đất bao gồm nước bề mặt như mỏ nước; nguồn nước ở suối, sông, hồ, ao, biển; khối băng ở Nam cực và Bắc cực của quả đất, băng trên núi cao và nước ngầm nằm trong vỏ trái đất. Nước được luân hoàn trong thủy quyển nhờ hiện tượng bốc hơi nước do tác dụng bức xạ của mặt trời tạo nên độ ẩm cho khí quyển; tạo ta mây, mưa để rồi hình thành nước bề mặt. Vấn đề nước phụ thuộc vào biến đổi khí tượng thủy văn từng vùng, đặc điểm địa chất của từng vùng như vùng đất sét, đất cát, đất mùn, đá vôi... vì chúng giữ các khối lượng nước trong đất do nước bề mặt, nước mưa thấm xuống. Trên thực tế, nước chứa ở trong lớp cạn của mặt đất khá thuận tiện có việc khai thác của con người như đào giếng, khoan giếng để lấy nước chứa trong lòng đất sử dụng cho sinh hoạt của cuộc sống. Một yếu tố rất quan trong là hệ thống cây cối phủ trên mặt đất có tác dụng ngăn chặn sự bốc hơi nước trên mặt đất, giữ ngăn nước mưa chảy, ngăn ngừa sự xói mòn của mặt đất; đồng thời tham gia vào việc lưu giữ nước ở lớp cạn của mặt đất và góp phần điều hòa khí hậu của từng vùng. Vì vậy việc trồng cây gây rừng, bảo vệ diện tích rừng, đặc biệt là rừng đầu nguồn vô cũng quan trọng để phòng chống hạn hán.
Nhu cầu sử dụng nước tối thiểu
Trong điều kiện hạn hán ở một số địa phương, giải quyết sự khó khăn về nước ngọt, nước sạch dùng cho cá nhân và cộng đồng là vấn đề cấp thiết cần được thực hiện. Theo các nhà khoa học, nhu cầu về nước cần bảo đảm ở mức tối thiểu dùng để uống, nấu cơm và các loại thức ăn cuộc sống hàng ngày của mỗi người ước tính 5 lít dùng trong 24 giờ; có thể từ 3 đến 6 lít nước ngọt, nước sạch. Nước dùng cho nhu cầu tắm rửa, vệ sinh cá nhân tối thiểu của mỗi người cũng cần khoảng 20 lít trong 24 giờ; có thể từ 15 đến 25 lít. Nhu cầu nước uống cho các gia súc tùy theo loại động vật dao động từ 1 đến 40 lít mỗi con. Nhu cầu của một bệnh nhân trong thời gian điều trị cũng cần từ 40 đến 60 lít nước sạch cần thiết dùng cho các mặt. Theo đó tối thiểu trạm y tế xã, phường, thị trấn cần từ 0,3 đến 0,5 m3 mỗi ngày; bệnh xá, phòng khám đa khoa khu vực cần từ 3 đến 4 m3 mỗi ngày; bệnh viện, trung tâm y tế quận, huyện, thị xã, thành phố cần từ 25 đến 30 m3 mỗi ngày.
Cách tìm nguồn nước và bảo vệ nguồn nước khi hạn hán
Cách tìm nguồn nước để có nước sạch bảo đảm cho nhu cầu sinh hoạt của cộng đồng người dân trong các điều kiện khó khăn của hạn hán là một vấn đề cần quan tâm. Tìm nơi đào giếng nước để tìm nguồn nước phải tìm ở những chỗ thuộc vùng đất ẩm ướt, có các loại động vật thích độ ẩm như sên, ếch, nhái cư trú, thường ở khe của núi đồi, vùng lòng chảo có bãi cỏ cây còn xanh. Tiếp theo tiến hành đào một hố sâu khoảng 1 mét và trải lên đáy hố một tờ giấy thấm hoặc tờ giấy báo vò nhàu, úp lên đó một bát sứ và để qua đêm; nếu giấy ẩm ướt là khả năng có nước ở bên dưới. Sau đó nên đào tiếp để làm giếng nước hoặc khoan lấy nước ở độ sâu trên 10 mét. Ở vùng ven biển, nước mưa có thể thấm qua đất cát sỏi, tới lớp nước mặn và hình thành một lớp nước ngọt nổi trên lớp nước mặn; vì vậy khi đào giếng hay khoan giếng phải luôn thử độ mặn của mẫu nước thu được vì nếu đào hay khoan quá sâu qua lớp nước ngọt này thì sẽ gặp lớp nước mặn. Ở các vùng núi đá, khi tìm theo vệt mòn trắng của dòng nước đã chảy đến thượng nguồn có thể đào xuống để tìm mỏ nước. Ngoài ra đối với cá nhân khi khát nước nhưng không có nguồn nước để uống, có thể tìm nguồn nước tự có của một số cây như vầu, nứa, tre bương, chuối, gồi, quả dừa non... để uống tạm. Lưu ý không được đào giếng nước ở những nơi trước đó là bãi rác, hố rác, khu vực nghĩa địa, ao hồ đã bị lấp cạn. Nơi đào giếng phải xa các hố xí, cống rãnh, chuồng gia súc, các kho chứa thuốc trừ sâu, các khu nước thải; các khu chứa rác thải, phế liệu, chất độc hại... tối thiểu 50 mét để bảo đảm nguồn nước không bị ô nhiễm. Nên đào giếng đủ độ sâu để đạt tới mạch nước ngầm sâu, thành giếng cần dùng những miếng đan bằng tre hay nứa bương áp quanh hoặc xây bằng gạch; miệng giếng phải xây đắp bờ cao và có nắp đậy để bảo đảm an toàn. Phần đáy giếng nên bỏ thêm một lớp cát vàng và một lớp đá sỏi hoặc đá cuội dày khoảng 20 cm. Dùng gàu dây kéo nước và gàu có gắn với một trục quay dây để lấy nước dễ dàng. Nếu khoan giếng, các giếng khoan phải gắn thiết bị để lấy nước qua vòi. Trước khi sử dụng nước giếng, cần thả vài con cá nhỏ xuống để kiểm tra độ an toàn của nước bằng phương pháp sinh vật. Nên có nội quy để bảo vệ giếng nước, nguồn nước; nếu có điều kiện nên là xét nghiệm nguồn nước giếng trước khi sử dụng. Ở những nơi cạnh sông suối, có thể đào hào dẫn nước được lọc qua các lớp đá xốp, sỏi rồi cát và đá sỏi trước khi vào giếng chứa nước.
Hiện nay khí hậu trên toàn cầu cũng như tại nước ta đã và đang có những biến đổi thất thường kèm theo các đợt nóng bức cao và cháy rừng có thể không theo quy luật trước đây, vì vậy địa phương có nguy cơ cần có kế hoạch, giải pháp chủ động để đối phó. Hạn hán là một tai họa do biến đổi khí hậu thực tế xảy ra gây nhiều ảnh hưởng, thiệt hại lớn đến đời sống, sản xuất kể cả sức khỏe của con người, các loại động vật nuôi được ghi nhận cụ thể trong thời gian qua. Vì vậy những cơ quan chức năng, cộng đồng người dân càng cần phải quan tâm đến vấn đề này để khắc phục.