Bệnh sốt do vi-rút Zika gây nên là bệnh được truyền từ loài muỗi Aedes. Hiện nay bệnh chưa xuất hiện tại nước ta nhưng nguy cơ xâm nhập vào nội địa là điều có thể xảy ra trong quá trình giao lưu, hội nhập quốc tế vì gần đây bệnh đã được phát hiện tại Thái Lan, một số nước khác ở khu vực Đông Nam Á, châu Mỹ, châu Phi... Cần chủ động phòng ngừa bệnh ngoại nhập trước khi quá muộn.
Thực trạng tình hình bệnh
Lần đầu tiên vào năm 1947, các nhà khoa học phát hiện được một loại vi-rút ở khu rừng Zika của Uganda có khả năng gây bệnh cho người nên đã đặt tên là vi-rút Zika. Sau đó loại vi-rút này tiếp tục được ghi nhận tại Nigeria vào năm 1954. Trên cơ sở này có thể xác định loại vi-rút Zika gây bệnh có khả năng lưu hành ở nhiều quốc gia thuộc khu vực châu Phi. Đến năm 2007 tại châu Á, các nhà khoa học cũng đã phát hiện trường hợp mắc bệnh đầu tiên do nhiễm vi-rút Zika tại đảo Yap thuộc quần đảo Caroline, tiểu bang của liên bang Micronesia, một quốc đảo ở Tây Thái Bình Dương, phía Đông Bắc Papua New Ghinea. Gần đây vào năm 2013, ổ dịch vi-rút Zika đầu tiên được ghi nhận tại đảo French Polynesia thuộc Pháp ở Nam Thái Bình Dương; từ đó bệnh lây lan ra các hòn đảo khác thuộc khu vực Nam Thái Bình Dương như đảo New Caledonia, quần đảo Cook, đảo Easter... Cũng thời điểm này, một số trường hợp bệnh do nhiễm vi-rút Zika đã phát hiện ở các tỉnh, thành phố của Thái Lan và có thể có khả năng lưu hành tại đây. Năm 2015, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tiếp tục ghi nhận các trường hợp mắc bệnh do nhiễm vi-rút Zika tại một số quốc gia thuộc khu vực châu Mỹ và châu Phi như Guatemala, Elsalvador, Venezuela, Senegal, Honduras, Panama, Brasil... Trước đó năm 2013 bệnh cũng đã xuất hiện ở Thái Lan và ở một số đảo, quần đảo ở khu vực Thái Bình Dương nên khả năng xâm nhập vào nội địa Việt Nam là vấn đề có thể xảy ra. Vì vậy cần phải cảnh báo để chủ động phòng ngừa bệnh ngoại nhập.
Vai trò truyền bệnh của muỗi
Bệnh sốt do nhiễm vi-rút Zika gây nên lây truyền mầm bệnh chủ yếu từ người bệnh sang người lành qua trung gian truyền bệnh của muỗi Aedes, đây cũng là loài muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue khá phổ biến và sốt Chikungunya đã được xác định. Gần đây, một số nhà khoa học cho rằng bệnh do nhiễm loại vi-rút Zika có thể lây nhiễm qua đường máu, lây truyền từ mẹ sang con khi sinh nở và qua đường quan hệ tình dục nhưng thực tế rất hiếm gặp. Tuy vậy ở những quốc gia thuộc vùng dịch tễ có bệnh sốt xuất huyết Dengue lưu hành quanh năm như nước ta với sự hiện diện của loài muỗi Aedes truyền bệnh khá phổ biến thì khả năng tiếp nhận mầm bệnh vi-rút Zika từ Thái Lan hoặc các nước khác ở khu vực Thái Bình Dương, châu Mỹ, châu Phi có bệnh lưu hành xâm nhập vào nội địa qua con đường giao lưu, hội nhập, du lịch, lao động, thương mại... để phát triển, lây lan và bùng phát dịch bệnh tại nội địa là điều không thể tránh khỏi như một số dịch bệnh ngoại nhập khác đã được cảnh báo trong thời gian qua.
Bệnh sốt Zika, sốt xuất huyết Dengue, sốt Chikungunya đều do muỗi Aedes truyền
(ảnh minh họa)
Muỗi Aedes có mặt ở khắp nơi trên thế giới và có khoảng trên 950 loài khác nhau. Phần lớn muỗi gây phiền hà cho sinh hoạt vì chích đốt máu người và các loại súc vật ở vùng nhiệt đới kể cả nơi có khí hậu mát mẻ. Ở những nước nhiệt đới trong đó có nước ta, loài muỗi Aedes aegypti là trung gian truyền bệnh quan trọng của bệnh sốt xuất huyết Dengue, bệnh sốt vàng, các bệnh do vi-rút khác như bệnh sốt Zika đã nêu trên. Ngoài ra, loài muỗi Aedes albopictus cũng có khả năng truyền những bệnh này tương tự muỗi Aedes aegypti. Đặc điểm các loài muỗi này là thích đẻ trứng ở môi trường gần nhà và chung quanh nhà ở những chỗ có nước trong không bị ô nhiễm. Chúng chủ yếu đốt máu người và các loại gia súc vào buổi sáng hoặc buổi chiều. Phần lớn muỗi thường đốt máu và đậu nghỉ ở ngoài nhà nhưng tại những thành phố nhiệt đới chúng đẻ trứng, đốt máu, đậu nghỉ ở trong nhà và chung quanh nhà. Bệnh sốt Zika có thể lây truyền bệnh tại chỗ qua trung gian của loài muỗi Aedes mang mầm bệnh vi-rút sau khi đốt máu người bệnh để gây nhiễm cho người lành tại địa phương; những người mắc bệnh nội địa này không có tiền sử đi công tác, du lịch, lao động đến các nước có bệnh sốt Zika lưu hành. Trái lại những người ở vùng có bệnh sốt Zika lưu hành mang mầm bệnh vào nội địa nước không có bệnh lưu hành hoặc những người trong nước đi công tác, du lịch, lao động đến các nước có bệnh sốt Zika lưu hành bị nhiễm bệnh mang về nội địa thường được gọi là bệnh ngoại nhập. Từ đó mầm bệnh vi-rút Zika ngoại nhập có khả năng lây lan ra tại địa phương qua trung gian của muỗi truyền bệnh Aedes có sẵn tại chỗ và biến thành bệnh lưu hành nội địa. Đây là vấn đề cần được cảnh báo.
Muỗi vằn Aedes truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue có khả năng truyền bệnh sốt Zika
(ảnh minh họa)
Dấu hiệu và triệu chứng bệnh lý
Khi người lành bị muỗi Aedes mang mầm bệnh vi-rút Zika chích đốt máu, sau thời gian ủ bệnh từ 3 đến 12 ngày; bệnh khởi phát với các triệu chứng thường gặp như sốt, nổi mẩn, đau cơ, nhức đầu, đau mắt... giống như dấu hiệu khởi đầu của bệnh sốt xuất huyết Dengue. Bệnh cảnh lâm sàng xuất hiện với mức độ vừa phải gồm các triệu chứng như: sốt nhẹ, phát ban bắt đầu ở mặt rồi lan xuống các phần còn lại của cơ thể, đau khớp rõ ở bàn tay và bàn chân, đau cơ, nhức đầu, viêm đỏ kết mạc mắt và các triệu chứng khác; những triệu chứng lâm sàng có thể kéo dài từ 2 đến 7 ngày và ít khi người bệnh phải vào bệnh viện. Tuy nhiên cũng có một số trường hợp mắc bệnh với mức độ nhẹ hoặc không có biểu hiện triệu chứng lâm sàng rõ ràng nên không phát hiện được bệnh. Lưu ý các triệu chứng lâm sàng của bệnh sốt Zika rất giống với bệnh sốt xuất huyết Dengue và sốt Chikungunya nên nếu không thận trọng sẽ dễ chẩn đoán nhầm lẫn với các bệnh này. Hầu hết các trường hợp mắc bệnh đều có khả năng hồi phục hoàn toàn và ít trường hợp bị tử vong. Biến chứng của bệnh sốt Zika ảnh hưởng đến hệ thần kinh, tính tự miễn... hiếm khi được ghi nhận. Tuy vậy trong năm 2015, các nhà khoa học tại Brasil đã cung cấp một số thông tin về bệnh sốt Zika xảy ra ở đây có liên quan ảnh hưởng đến thai nhi với chứng bệnh não nhỏ bẩm sinh khi người mẹ bị mắc bệnh sốt Zika đã làm cho nhiều nước trên thế giới quan ngại, trong đó có nước ta.
Chứng bệnh não nhỏ với vi-rút sốt Zika
Với thông tin xuất phát từ Brasil, tại đây năm 2015 ghi nhận có 2.782 trẻ sinh ra mắc chứng bệnh não nhỏ, số lượng này tăng gấp 10 lần so với các năm trước, trong đó có 40 trường hợp bị tử vong. Các trường hợp trẻ sơ sinh mắc chứng bệnh não nhỏ đã được làm xét nghiệm liên quan và phát hiện một số có kết quả dương tính với vi-rút Zika nhưng đồng thời cũng có một số cho kết quả âm tính với vi-rút Zika. Trước thực trạng tình hình này, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Bộ Y tế Brasil đang phối hợp để kiểm tra, đánh giá sự liên quan của bệnh sốt do nhiễm vi-rút Zika tại đây và chứng bệnh não nhỏ ở trẻ; một bệnh bẩm sinh với não bộ phát triển không bình thường khi trẻ còn ở trong bụng mẹ và được sinh ra với cái đầu nhỏ dị dạng bất thường; bệnh không thể chữa khỏi. Chứng bệnh não nhỏ ở trẻ sơ sinh đang nghi vấn có liên quan đến tình trạng nhiễm vi-rút do sốt Zika của người mẹ tại Brasil đang được các nhà khoa học làm sáng tỏ, vấn đề này cần thận trọng trong việc xác định vì trên thực tế có nhiều nguyên nhân có thể liên quan đến chứng bệnh não nhỏ ở trẻ sơ sinh như tình trạng nhiễm trùng và nhiễm độc tố của người mẹ trong thời kỳ mang thai, những lỗi khuyết điểm của gen... Trẻ mắc chứng bệnh não nhỏ thường không sống được lâu, dù có sống sót cũng gặp rất nhiều sự hạn chế, trở ngại khi trẻ phát triển và lớn lên.
Trẻ em bị mắc chứng bệnh não nhỏ khi sinh ra (ảnh minh họa)
Trung tâm Phòng chống dịch bệnh châu Âu ECDC (European centre for disease prevention and control) cho rằng sản phụ bị bệnh sốt do nhiễm vi-rút Zika trong quá trình mang thai có mối liên quan đến việc sinh ra con mắc chứng bệnh não nhỏ và tại hầu hết các điểm có dịch bệnh sốt Zika bùng phát ở Brasil năm 2015 vừa qua đều có sự gia tăng đột biến của chứng bệnh não nhỏ này. Đứng trước thực trạng tình hình, nguy cơ tiểm ẩn khi người mẹ mắc bệnh sốt Zika có thể ảnh hưởng đến chứng bệnh não nhỏ của trẻ sơ sinh là vấn đề cần phải được quan tâm. Vì vậy Brasil đã khuyến cáo phụ nữ không nên mang thai trong thời gian dịch bệnh sốt Zika bùng phát tại địa phương.
Điều trị và phòng bệnh
Cũng như bệnh sốt xuất huyết Dengue và sốt Chikungunya do muỗi Aedes truyền, bệnh sốt Zika hiện nay chưa có thuốc điều trị đặc hiệu và vắc-xin phòng bệnh. Việc chữa trị bệnh chủ yếu là điều trị các triệu chứng như giảm đau, hạ sốt và bất kỳ một biểu hiện bệnh lý nào khác được phát hiện, ghi nhận trên lâm sàng. Khi bị sốt nghi ngờ nhiễm vi-rút Zika gây bệnh, phải đến ngay cơ sở y tế để được phát hiện, chẩn đoán và xử trí phù hợp; không được tự ý điều trị tại nhà và tạo điều kiện cho bệnh lây lan ra cộng đồng. Theo các nhà khoa học, những người bị mắc bệnh do nhiễm vi-rút Zika có khả năng được miễn dịch lâu dài, ít khi bị mắc bệnh lại lần khác. Việc phòng bệnh là biện pháp tốt nhất để khỏi bị mắc bệnh, cần thực hiện các biện pháp giống như phòng bệnh sốt xuất huyết Dengue gồm diệt muỗi trưởng thành, diệt bọ gậy và lăng quăng muỗi, phòng chống muỗi đốt. Loại bỏ nơi sinh sản của muỗi, diệt bọ gậy và lăng quăng muỗi bằng cách đậy kín tất cả các loại dụng cụ chứa nước để muỗi truyền bệnh không thể bay vào sinh sản, đẻ trứng; thả cá hoặc loài giáp xác mesocyclops vào các dụng cụ chứa nước lớn như bể nước, giếng nước, chum vại đựng nước... để diệt bọ gậy và lăng quăng muỗi; thau vét và chùi rửa sạch các dụng cụ chứa nước cỡ nhỏ như lu nước, khạp nước... định kỳ hàng tuần; thu gom và tiêu hủy các vật dụng phế thải ở trong nhà, chung quanh nhà như chai, lọ, mảnh chai và mảnh lu vỡ, lon sửa bò, vỏ đồ hộp, vỏ dừa, vỏ lốp xe cũ, hốc tre nứa, bẹ lá... đồng thời thu dọn vệ sinh môi trường, lật úp các dụng cụ chứa nước khi không dùng đến; bỏ muối hoặc dầu vào các bẫy kiến là bát nước kê ở dưới chân chạn hay tủ đựng thức ăn và chén bát; vài ngày nên thay nước ở lọ cắm hoa... Phòng chống muỗi đốt bằng cách mặc quần dài và áo dài tay, nên ngủ trong màn chống muỗi kể cả ban ngày, dùng bình xịt hóa chất diệt muỗi, hương xua muỗi, kem xua muỗi, vợt điện diệt muỗi...; sử dụng rèm che, màn tẩm hóa chất diệt muỗi; cho người bị sốt nghi ngờ nhiễm vi-rút gây bệnh sốt Zika nằm trong màn ngủ để tránh muỗi truyền bệnh chích đốt máu làm lây lan bệnh cho người khác. Ngoài ra chính quyền địa phương và ngành y tế phải tích cực phối hợp triển khai biện pháp phun hóa chất diệt muỗi, thực hiện theo các đợt của quy trình phòng chống dịch bệnh.
Điều cần cảnh báo
Hiện nay bệnh sốt do vi-rút Zika lây nhiễm qua muỗi chưa xuất hiện tại nước ta nhưng trung gian truyền bệnh là muỗi Aedes đều có mặt ở khắp các địa phương. Vì vậy chỉ cần mầm bệnh vi-rút Zika xâm nhập vào nội địa từ các nơi khác đến đặc biệt là những vùng đang có bệnh lưu hành thì nguy cơ lây lan, tạo nên tình trạng nhiễm bệnh tại chỗ từ mầm bệnh ngoại nhập là điều không thể tránh khỏi với những hậu quả khó lường. Mầm bệnh ngoại nhập có thể xâm nhập vào nội địa bằng hai hình thái gồm: người nước ngoài mắc bệnh đến bằng con đường du lịch, thương mại, giao lưu, hợp tác...; người trong nước ra nước ngoài thuộc vùng có bệnh lưu hành để công tác, lao động, du lịch, thương mại... bị nhiễm bệnh trở về. Điều cần cảnh báo là khi mầm bệnh đã xâm nhập được vào nội địa, khả năng bệnh lây lan và bùng phát dịch bệnh là vấn đề có thể xảy ra. Vì vậy nếu địa phương tích cực triển khai các biện pháp phòng chống bệnh sốt xuất huyết Dengue đồng bộ, có hiệu quả thì cũng sẽ góp phần chủ động phòng chống bệnh sốt Zika đang được cảnh báo một cách khá thuận tiện với tác dụng “một công mà hai việc”.