Ở nước ta, việc sàng lọc các bệnh lây nhiễm qua đường truyền máu của máu người cho hay người hiến máu được bắt đầu thực hiện từ năm 1973 với những kỹ thuật đơn giản. Năm 1993 “Điều lệnh truyền máu” quy định tất cả các đơn vị máu tiếp nhận trên toàn quốc bắt buộc phải sàng lọc 5 loại bệnh viêm gan B, viêm gan C, nhiễm HIV, giang mai và sốt rét. Sau đó “Quy chế truyền máu” được Bộ Y tế ban hành năm 2007 thay thế đã quy định việc sàng lọc bệnh viêm gan B, viêm gan C, nhiễm HIV phải bằng kỹ thuật có độ nhạy, độ đặc hiệu tương đương hoặc phải cao hơn kỹ thuật Elisa.
Thực trạng tình hình
Hiện nay tại nước ta, mặc dù có 4 Trung tâm truyền máu lớn ở Huế, Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và Cần Thơ nhưng nhìn tổng quan ghi nhận hệ thống truyền máu trên toàn quốc còn nhiều phân tán. Nhận thức của cộng đồng người dân về hiến máu tình nguyện tuy đã có nhiều tiến bộ nhưng vẫn chưa đáp ứng đủ nhu cầu sử dụng máu của người bệnh. Theo thống kê có khoảng 25% nguồn máu vẫn còn tiếp nhận từ những người bán máu chuyên nghiệp. Tình trạng thiếu máu cho việc điều trị người bệnh vẫn đang còn là vấn đề bức xúc ở các bệnh viện trong toàn quốc, kể cả bệnh viện tuyến trung ương.
Hệ thống trang thiết bị phục vụ cho kỹ thuật sàng lọc máu ở các cơ sở y tế không được đồng bộ và hiện đại. Ngoài ra cũng thiếu các hướng dẫn quy định chung cho công tác truyền máu. Kỹ thuật và sinh phẩm sàng lọc các bệnh lây truyền qua đường máu còn có khoảng cửa sổ kéo dài. Ngoài ra, vấn đề an toàn truyền máu còn đang bị đe dọa do tình hình nhiễm HIV ngày càng có xu hướng gia tăng. Việc lây nhiễm HIV, viêm gan C, viêm gan B đã xuất hiện ở một số địa phương do truyền máu, trong đó có cả đối tượng trẻ em. Qua khảo sát thực tế ghi nhận có khoảng 15% các bệnh viện huyện không thực hiện việc sàng lọc nhiễm HIV, viêm gan C, viêm gan B trong thực hành kỹ thuật lấy máu thường quy. Đây là một nguy cơ lớn đang đe dọa sức khỏe của cộng đồng người dân vì tỷ lệ gây bệnh ung thư gan, xơ gan do viêm gan C, viêm gan B ngày càng cao.
Nguồn nhân lực đáp ứng cho công tác huyết học và truyền máu của các cơ sở y tế vừa thiếu, vừa yếu. Số nhân lực này chỉ đáp ứng được khoảng 50% nhu cầu công tác hiện nay. Đồng thời, việc thiếu kinh phí đầu tư phát triển cho chuyên ngành huyết học và truyền máu cũng đã làm ảnh hưởng đến nhiệm vụ cần thiết. Kinh phí chi cho hoạt động truyền máu hàng năm chỉ dựa vào kinh phí chung của các bệnh viện.
Nước ta nằm trong khu vực có bệnh viêm gan B cao nhất thế giới, chiếm tỷ lệ khoảng từ 13% đến 15%; bệnh viêm gan C cũng chiếm tỷ lệ khoảng từ 3% đến 5%; đặc biệt tình hình nhiễm HIV ngày càng gia tăng và có mặt hầu hết ở tất cả các tỉnh, thành phố trên toàn quốc; tình hình bệnh sốt rét cũng đang có xu hướng và nguy cơ quay trở lại... Thực trạng hiện nay tại một số tỉnh không nằm trong vùng bao phủ hoạt động của các trung tâm truyền máu nhưng do có nhu cầu sử dụng máu đã tiến hành lấy máu của người nhà hoặc của người bán máu và chỉ sàng lọc túi máu bằng các test nhanh, thậm chí có cơ sở chỉ làm xét nghiệm HbsAg, anti-HIV; không làm anti-HCV, giang mai...
Qua thống kê báo cáo ghi nhận tỷ lệ dương tính của bệnh viêm gan B, viêm gan C, nhiễm HIV trên các đối tượng người khỏe mạnh đi hiến máu và thực trạng tình hình của ngành truyền máu hiện nay là tiếng chuông cảnh báo cho tất cả các cán bộ, nhân viên y tế công tác trong ngành huyết học-truyền máu về tần suất nhiễm bệnh cao và sự lây lan của các bệnh có khả năng lây qua đường truyền máu để đội ngũ chuyên trách sớm triển khai và thực hiện đúng những quy định về an toàn truyền máu.
Tầm quan trọng của việc sàng lọc máu
Máu và các chế phẩm từ máu được xem là một loại thuốc đặc biệt được sử dụng trong cấp cứu, điều trị bệnh nội khoa, ngoại khoa, sản khoa và triển khai các kỹ thuật cao như ghép tạng, mổ tim... Nó đã góp phần rất lớn trong việc cứu sống hàng triệu người bệnh. Mặc dù cho đến nay, con người đã có những bước tiến bộ rất xa trong lĩnh vực khoa học kỹ thuật nhưng vẫn chưa điều chế, sản xuất được chất có thể thay thế máu và các chế phẩm từ máu. Vì vậy, nguồn cung cấp máu và các chế phẩm từ máu vẫn phải lấy từ con người.
Theo báo cáo mới nhất của Viện Huyết học-Truyền máu Trung ương trong chương trình ngoại kiểm bệnh viêm gan B, viêm gan C năm 2010 và năm 2011; phòng xét nghiệm có kết luận không chính xác về tình trạng nhiễm viêm gan B chiếm tỷ lệ 36,67% (11/30), có kết luận không chính xác về tình trạng nhiễm viêm gan C chiếm tỷ lệ 24,14% (7/29). Thực trạng này chủ yếu tập trung tại những phòng xét nghiệm chỉ sử dụng test nhanh để sàng lọc, chẩn đoán và những phòng xét nghiệm có trang thiết bị không đồng bộ; trình độ cán bộ, nhân viên y tế còn yếu kém... Đây là nguyên nhân chính làm ảnh hưởng, lo ngại về túi máu không bảo đảm chất lượng an toàn; đồng thời có nguy cơ xấu trong nhiệm vụ bảo vệ sức khỏe nhân dân đối với các loại mầm bệnh có khả năng lây lan qua đường truyền máu khó kiểm soát được.
Về sinh phẩm xét nghiệm chẩn đoán, trước đây các ngân hàng máu và những phòng xét nghiệm chỉ sử dụng sinh phẩm phát hiện kháng thể nên bị giai đoạn cửa sổ kéo dài. Ngày nay với sự phát triển của khoa học và công nghệ sinh phẩm, những sinh phẩm phát hiện cả kháng nguyên và kháng thể ra đời nên đã giúp giai đoạn cửa sổ được rút ngắn. Vì vậy việc lựa chon sinh phẩm cũng là một vấn đề quan trọng trong việc sàng lọc các bệnh lây nhiễm qua đường truyền máu.
Với tầm quan trọng và cần thiết của việc sàng lọc máu để loại bỏ các yếu tố nguy cơ có thể gây nên sự lây nhiễm các bệnh nguy hiểm qua đường truyền máu, trong “Quy chế truyền máu” đã được Bộ Y tế ban hành vào năm 2007 quy định các đơn vị máu sử dụng bắt buộc phải thực hiện việc xét nghiệm sàng lọc tối thiểu 5 loại mầm bệnh là HIV, viêm gan B, viêm gan C, giang mai và sốt rét; đồng thời cũng quy định các yêu cầu về chuyên môn kỹ thuật xét nghiệm sàng lọc.
Hiện nay vấn đề an toàn truyền máu là một nội dung quan trọng trong việc thực hiện chiến lược truyền máu của nhiều quốc gia, trong đó nhiệm vụ sàng lọc máu để loại bỏ các tác nhân lây nhiễm một số bệnh qua đường truyền máu được xem là một trong những mục tiêu chủ yếu. Các xét nghiệm sàng lọc mầm bệnh HIV, viêm gan B, viêm gan C, giang mai, sốt rét được quy định bắt buộc đối với nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Cũng để xác định tầm quan trọng này, công tác an toàn truyền máu đã được xây dựng thành một dự án thành phần độc lập trong Chương trình mục tiêu quốc gia y tế theo Quyết định số 2331/QĐ-TTg ngày 20/12/2010 của Thủ tướng Chính phủ ban hành danh mục các Chương trình mục tiêu quốc gia năm 2011.