Tai nạn thương tích là các tổn thương thực thể trên cơ thể con người do tác động của những năng lượng với những mức độ, tốc độ khác nhau quá sức chịu đựng của cơ thể. Ngoài ra, tai nạn thương tích còn là những sự thiếu hụt các yếu tố cần thiết cho sự sống. Muốn phòng chống tai nạn thương tích có hiệu quả, cần nắm rõ tình hình và các yếu tố có thể gây nên tai nạn thương tích.
Tình hình tai nạn thương tích
Ở nước ta, trẻ em là lực lượng chiếm tỷ lệ khá cao; ước tính có khoảng 40% dân số là đối tượng dưới 18 tuổi. Đây là lực lượng đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về tâm sinh lý và thể lực, giai đoạn đang hình thành các kỹ năng cần thiết cho cả cuộc đời. Vì vậy đối tượng này rất cần có một môi trường sống an toàn, lành mạnh để bảo đảm cho sự phát triển đầy đủ về mặt thể lực cũng như tinh thần.
Tai nạn thương tích đang nổi lên hiện nay là nguyên nhân chính gây tử vong và tàn phế cho trẻ em tại nước ta. Việt Nam có mô hình dịch tễ học đặc thù về tử vong do tai nạn thương tích, mô hình này tùy thuộc vào từng lứa tuổi khác nhau. Từ lúc sơ sinh cho đến tuổi dậy thì, đuối nước là nguyên nhân nổi bật gây tử vong ở tất cả các nhóm tuổi, cao hơn hẳn các nguyên nhân khác. Sau lứa tuổi dậy thì, tai nạn giao thông đường bộ bắt đầu chiếm ưu thế và sau đó tăng nhanh khi tuổi tăng. Tai nạn thương tích do giao thông đường bộ đã trở thành nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở nhóm tuổi từ 15 tuổi trở lên. Tai nạn thương tích do đuối nước vượt trội ở lứa tuổi trẻ nhỏ và tai nạn thương tích do giao thông vượt trội ở lứa tuổi trẻ lớn cũng là một mô hình phổ biến ở các quốc gia láng giềng của Việt Nam. Đối với các trường hợp tai nạn thương tích không tử vong, tai nạn thương tích do giao thông cũng là nguyên nhân hàng đầu. Tai nạn thương tích do ngã là nguyên nhân đứng hàng thứ hai; tai nạn thương tích do vật sắc nhọn đứng hàng thứ ba và tai nạn thương tích do súc vật cắn hay húc đứng hàng thứ tư.
Các yếu tố nguy cơ gây tai nạn thương tích
Các yếu tố nguy cơ gây tai nạn thương tích có thể chia thành 3 nhóm là yếu tố xã hội, yếu tố con người và yếu tố môi trường.
- Đối với yếu tố xã hội, trước đây tai nạn thương tích ở trẻ em thường chỉ đề cập đến ở các nước công nghiệp. Thời gian sau đó, một số nghiên cứu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã ghi nhận 98% các trường hợp tai nạn thương tích trẻ em thường xảy ra ở các nước đang phát triển, nơi mà hầu hết trẻ em trên thế giới sống ở đó. Ở các nước này, trẻ em phải đối diện với rất nhiều các yếu tố nguy cơ như ao hồ không có rào chắn bảo vệ, các hầm hố không được che đậy; giếng nước, bể nước không có nắp đậy; các loại hóa chất, thuốc men không được cất giữ cẩn thận mà để ngay trong tầm tay với đến của trẻ em; các biện pháp an toàn về phòng cháy bỏng do diêm quẹt, bật lửa, lửa, nước sôi... không được quan tâm; an toàn giao thông cho trẻ em cũng là vấn đề bức xúc đáng được chú ý. Các nghiên cứu này cũng cho thấy tỷ suất trẻ em chết do tai nạn thương tích ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình thường cao gấp 5 lần so với các quốc gia có thu nhập cao. Đây là bằng chứng rõ ràng cho thấy sự mất cân bằng khá lớn về sức khỏe trẻ em thể hiện qua số liệu thống kê báo cáo về tình hình tử vong và tàn tật do tại nạn thương tích giữa các quốc gia có thu nhập cao so với các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình.
Thực tế cho thấy tùy thuộc vào đặc điểm kinh tế xã hội tại mỗi vùng, mỗi quốc gia; những đặc điểm về yếu tố nguy cơ gây tai nạn thương tích sẽ khác nhau. Ở các nước đang phát triển, tai nạn thương tích thường được nhìn nhận như một hậu quả không thể tránh khỏi của sự thay đổi về công nghệ và phát triển kinh tế. Trong cách nhìn bao quát chung cả về mặt thương mại và sức khỏe cộng đồng, việc thu nhập trước mắt về mặt kinh tế thường được quan tâm nhiều hơn so với những chi phí mà sự tử vong và tàn tật do tai nạn thương tích sẽ phải chi trả. Tình trạng kinh tế xã hội thấp thường dễ bị nguy cơ tai nạn thương tích do đánh nhau, hỏa hoạn. Ngoài ra, sự gia tăng cơ giới hóa giao thông, đô thị hóa và thay đổi công nghệ ở các nước đang phát triển là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự gia tăng tình trạng tai nạn thương tích ở các quốc gia này. Theo thống kê báo cáo, các trường hợp tử vong do tai nạn giao thông đã chiếm tỷ lệ cao hơn các trường hợp tử vong do bệnh lao và bệnh sốt rét cộng lại.
- Đối với yếu tố con người, tai nạn thương tích có liên quan đến giới, tuổi, nhận thức, hành vi, tình trạng sức khỏe; việc sử dụng rượu bia, các chất kích thích. Nhà khoa học Lopez khi nghiên cứu các yếu tố nguy cơ gây tai nạn thương tích ở các nước đang phát triển ghi nhận nam giới có nguy cơ bị tai nạn thương tích cao sơn so với nữ giới. Điều này có thể giải thích do nam giới hiếu động, có tính cách mạnh mẽ hơn nữ giới. Tai nạn về điện, va chạm ô tô, đánh nhau là các nguyên nhân gây thương tích thường gặp ở nam giới nhiều hơn; trong khi đó nữ giới thường có nguy cơ bị tai nạn thương tích do lửa, ngộ độc cao hơn nam giới. Trẻ em dưới 15 tuổi có các nguy cơ bị tai nạn thương tích do lửa, ngã, đuối nước, ngộ độc. Nước ta có một mô hình dịch tễ học đặc thù về tử vong do tai nạn thương tích, mô hình này tùy thuộc vào từng lứa tuổi khác nhau. Từ lúc sơ sinh cho đến tuổi dậy thì, đuối nước là nguyên nhân nổi bật gây tử vong ở các nhóm tuổi. Sau lứa tuổi dậy thì, tai nạn giao thông đường bộ bắt đầu nổi bật và sau đó tăng nhanh khi tuổi tăng. Những người sử dụng rượu bia có nguy cơ cao đối với các tai nạn thương tích do lửa, va đập ô tô, mô tô; ngã, đánh nhau, đuối nước, ngộ độc. Những người bị rối loạn tâm thần cũng có nguy cơ bị tai nạn thương tích do lửa, ngã, đánh nhau, chết đuối, ngộ độc. Những trẻ em có giáo dục về an toàn sinh hoạt thấp có rất nhiều nguy cơ tai nạn thương tích do lửa, sốc, điện; va đập ô tô, xe máy; ngã, đuối nước, ngộ độc. Các yếu tố nguy cơ gây tai nạn thương tích cho trẻ em Việt Nam mang tính đặc thù của các nước đang phát triển và các nước có thu nhập thấp. Một số kết quả nghiên cứu tai nạn thương tích tại cộng đồng của người Việt Nam cho thấy trẻ em nam có nguy cơ bị tai nạn thương tích cao gấp đôi so với trẻ em nữ. Các nguy cơ gây tai nạn thương tích thường gặp ở trẻ em là tai nạn thương tích do giao thông, ngã, bỏng, súc vật cắn, các vật sắc nhọn, ngộ độc, đuối nước. Trẻ em dưới 5 tuổi thường phải đối mặt với các nguy cơ gây tai nạn thương tích hiện diện ngay trong ngôi nhà nơi chúng đang ở như bị ngã do đồ dùng trong gia đình sắp xếp không khoa học, bị bỏng, ngộ độc; bị cắt bởi các vật sắc nhọn; các đồ vật nóng, nước sôi, thuốc men, hóa chất... trong tầm tay với đến của trẻ.
- Đối với yếu tố môi trường, môi trường vật chất và môi trường phi vật chất có thể gây nên tai nạn thương tích. Môi trường vật chất bao gồm các nguy cơ ở trong nhà, trường học, cộng đồng... Một nguy cơ về môi trường vật chất gây gia tăng tai nạn giao thông là cơ sở hạ tầng, đường sá không bảo đảm. Môi trường phi vật chất bao gồm các văn bản pháp luật có liên quan đến quy định an toàn chưa đồng bộ; việc thực thi các quy định về an toàn, luật an toàn chưa tốt; chưa kiểm tra, giám sát việc triển khai thực hiện; chưa có các biện pháp xử phạt rõ ràng; ngoài ra việc giáo dục an toàn chưa được tiến hành đầy đủ.
Khuyến nghị
Tai nạn thương tích hiện nay đang là vấn đề sức khỏe của toàn cầu. Mô hình bệnh tật ở các nước đang phát triển trước đây chủ yếu là các bệnh truyền nhiễm, hiện tại đã chuyển dịch thành các bệnh không lây nhiễm và chấn thương. Tuy nhiên, mỗi khu vực, mỗi quốc gia có các yếu tố nguy cơ đặc thù riêng nên cũng gây nên các loại tai nạn thương tích khác nhau. Vì vậy các chương trình, dự án can thiệp phòng chống tai nạn thương tích phải được xây dựng, thiết kế cho phù hợp theo mỗi khu vực, mỗi quốc gia để có thể mang lại hiệu quả tốt.