Nhiều người thường hỏi: “Không biết cán bộ chuyên khoa côn trùng thuộc ngành sốt rét bắt muỗi để làm gì ?Muỗi nhiều như thế thì làm sao mà bắt cho hết được ?”.
Hiện nay ở Việt Nam đã xác định có 59 loài muỗi Anopheles, trong đó có 2 loài truyền bệnh chủ yếu ở vùng trung du, rừng núi là An. minimus, An. dirus; 1 loài truyền bệnh chủ yếu ở vùng ven biển nước lợ là An. sundaicus. Một số loài khác là muỗi truyền bệnh thứ yếu hoặc nghi ngờ. Để đánh giá hoạt động của muỗi truyền bệnh sốt rét nhằm có cơ sở nhận định tình hình dịch tễ và dự báo dịch bệnh sốt rét tại địa phương. Kỹ thuật chuyên môn trong công tác phòng chống sốt rét đã xây dựng quy trình điều tra về hoạt động của muỗi truyền bệnh bằng các phương pháp. Một số các phương pháp này được Khoa Côn trùng của Trung tâm Phòng chống Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng thực hiện thường quy hàng năm tại các vùng sốt rét lưu hành trong địa bàn phụ trách vì có ý nghĩa quan trọng.
Phương pháp mồi người
Như chúng ta đã biết, muỗi Anopheles có mang mầm bệnh phải có tập tính đốt máu người để truyền bệnh, có nghĩa là thích đốt máu người để truyền ký sinh trùng sốt rét gây bệnh cho người. Vì vậy phương pháp mồi người đã được tiến hành tại các cơ sở theo vị trí ở trong nhà và ngoài trời vào ban đêm. Cán bộ làm công tác côn trùng phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt là buổi chiều chuẩn bị cho đêm điều tra không được tắm với xà phòng có mùi thơm, không được dùng nước hoa, hút thuốc lá, ... trong khi làm nhiệm vụ vì có thể bị ảnh hưởng bởi các yếu tố xua đuổi muỗi, làm muỗi không thể bay đến đốt máu nên không bắt được, kết quả điều tra sẽ không chính xác. Giữa chốn núi rừng thâm u, buồn tẻ; trong căn nhà của người dân lặng lẽ vào buổi tối hàng đêm ...; cán bộ điều tra với cây đèn pin, ống tube bắt muỗi trên tay, âm thầm cởi trần, vén quần lên cao để hở những chổ trống, lấy thân mình làm mồi cho muỗi đốt để bắt. Nếu muỗi có mang mầm bệnh đốt máu, cơ hội mắc bệnh sốt rét là điều có thể xảy ra đối với cán bộ điều tra.Phương pháp mồi người có giá trị trong việc xác định vai trò của muỗi truyền bệnh sốt rét có ái tính với người và tập tính thích đốt máu người trong nhà, ngoài trời vào ban đêm. Việc điều tra được tiến hành trong nhiều giờ và nhiều cán bộ cùng thực hiện. Mật độ hoạt động của từng loài muỗi được đánh giá bằng số con muỗi bắt được trong 1 giờ điều tra và trên 1 người bắt muỗi (số con/giờ/người).
Phương pháp soi chuồng gia súc
 |
Điều tra bộ gậy muỗi sốt rét ở các vùng
nước động trong rừng |
Cũng vào ban đêm, cán bộ điều tra tìm đến các chuồng nuôi gia súc tại thực địa công tác; chịu đựng sự bẩn thỉu, hôi hám của mùi phân, nước tiểu trâu, bò để bắt muỗi đốt máu gia súc. Với đèn pin và dụng cụ bắt muỗi, ánh sáng của ngọn đèn được quét qua lại trên lớp da của trâu, bò; phát hiện cho được loài muỗi Anopheles để bắt một cách nhanh nhẹn, chính xác. Nhiều cán bộ điều tra bị trâu, bò giận dữ không cho bắt muỗi nên đã húc đẩy, rượt đuổi, phải leo ra khỏi chuồng để bảo vệ hay thoát chạy. Muỗi ở chuồng gia súc cũng có thể đốt ngay cả máu của các cán bộ điều tra. Phương pháp soi chuồng gia súc để bắt muỗi có giá trị xác định cơ cấu thành phần loài của các loài muỗi có khả năng truyền bệnh sốt rét hoạt động tại địa phương. Ngoài đánh giá tỷ lệ các loài muỗi bắt được, mật độ cũng được đánh giá tương tự bằng số con muỗi bắt được/giờ/người điều tra của từng loài muỗi.
Phương pháp soi trong nhà
Phương pháp này được cán bộ điều tra thực hiện vào ban ngày ngay buổi sáng sớm để bắt muỗi trú đậu trên tường vách, chổ móc áo quần, rèm che, nơi tối tăm ... Muỗi đậu nghỉ tiêu máu với một bụng máu no nê đã đốt và hút máu người trong nhà vào buổi tối hôm trước. Người dân phải thực sự thông cảm mới giúp đỡ cho cán bộ điều tra làm nhiệm vụ vì mới sáng sớm, sinh hoạt của gia đình chưa được thu xếp tử tế. Áo quần, tóc tai, chăn màn, giường chiếu ... trong gia đình còn luộm thuộm; có khi người chồng và con nhỏ đang còn ngủ muộn chưa thức dậy. Phương pháp xác định giá trị của muỗi bay vào nhà đốt máu người ban đêm và trú đậu để tiêu máu ở trong nhà ban ngày nhằm thực hiện được khả năng sinh đẻ. Mật độ cũng được đánh giá tương tự bằng số con muỗi bắt được/giờ/người điều tra của từng loài muỗi. Nếu có sự hiện của muỗi truyền bệnh chủ yếu hoạt động với mật độ cao thì dự báo tình hình sốt rét đang phát triển và nguy cơ dịch sốt rét có thể xảy ra. Đây là cơ sở để đối chiếu với số người mắc bệnh sốt rét đang có tại cơ sở để nhận định tình hình nhằm chủ động tổ chức công tác phòng, chống, khống chế bệnh.
Phương pháp bẫy đèn
Muốn thực hiện được phương pháp, cán bộ điều tra phải sử dụng bẫy đèn bằng pin đúng tiêu chuẩn của chuyên ngành trang bị. Bẫy đèn có nguồn pin chuẩn bị đầy đủ để bóng đèn sáng suốt đêm và được treo tại những vị trí đã được khảo sát ở trong nhà, ngoài trời vào buổi chập tối; bẫy đèn được thu lại vào sáng hôm sau. Phương pháp nầy không làm ảnh hưởng đến sinh hoạt của gia đình tại cơ sở như phương pháp mồi người trong nhà ban đêm và bắt muỗi trong nhà ban ngày. Cán bộ điều tra xử lý muỗi bị bẫy được sau khi thu thập bẫy, định loại để đánh giá tỷ lệ cơ cấu thành phần loài, mật độ hoạt động của muỗi vào bẫy trong đêm. Giá trị của phương pháp nhằm xác định thành phần loài muỗi truyền bệnh, bổ sung cho phương pháp soi bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm. Mật độ hoạt động của muỗi vào bẫy cũng giúp nhận định, dự báo tình hình phát triển của bệnh sốt rét khi có sự hiện diện của loài muỗi truyền bệnh chủ yếu với mật độ cao. Cán bộ điều tra sử dụng nhiều bẫy đèn đặt các nơi khác nhau. Mật độ được đánh giá bằng số con muỗi bắt được trên 1 bẫy đèn trong 1 đêm của từng loài muỗi (số con/bẫy/đêm).
Phương pháp bắt bọ gậy
Ngoài phương pháp điều tra tỷ lệ và mật độ của muỗi trưởng thành. Vào ban ngày cán bộ điều tra còn thực hiện nhiệm vụ bắt bọ gậy muỗi Anopheles truyền bệnh ở những thủy vực trong địa bàn như khe suối, vũng nước, ổ nước đọng ... để xác định sự hiện diện bọ gậy của từng loài muỗi. Cán bộ điều tra phải lội xuống các thủy vực, sử dụng các dụng cụ cần thiết để bắt bọ gậy như bát múc, ống hút, ống tube bảo quản để xử lý định loại. Thực tế tại cơ sở, ở một số điểm điều tra nhiều khi không phát hiện được loài muỗi trưởng thành nhưng khi bắt bọ gậy thì ghi nhận được sự hiện diện của bọ gậy muỗi. Phương pháp này đánh giá tỷ lệ và mật độ bọ gậy bắt được của từng loài muỗi để đối chiếu, so sánh với số liệu thu thập được của muỗi trưởng thành nhằm dự báo tình hình và khả năng phát triển của muỗi truyền bệnh tại cơ sở để chủ động có kế hoạch can thiệp biện pháp khống chế bệnh lan truyền. Tại mỗi thủy vực, dùng bát bắt bọ gậy để điều tra bằng múc nhiều bát. Mật độ bọ gậy muỗi được đánh giá bằng số bọ gậy bắt được trên 1 bát múc điều tra của từng loài muỗi (số con/bát múc).
Trong ngành chuyên khoa sốt rét-ký sinh trùng-côn trùng, việc điều tra hoạt động của muỗi truyền bệnh sốt rét bằng các phương pháp bắt muỗi là một nhiệm vụ thường quy hàng năm mà Khoa Côn trùng phải đảm nhận trong chức năng nhiệm vụ được giao để góp phần trong việc nhận định tình hình dịch tễ sốt rét tại địa phương nhằm xây dựng kế hoạch và tổ chức thực hiện các biện pháp can thiệp, chủ động phòng chống dịch bệnh.