Các ổ bệnh thiên nhiên đã có từ rất lâu, chúng khu trú ở một số vùng nhất định; người ở vùng này thường xuyên tiếp xúc với ổ bệnh nên dễ bị nhiễm bệnh, dần dần có tính miễn dịch và không bị mắc bệnh nữa hoặc nếu có mắc bệnh thì cũng chỉ ở mức độ nhẹ. Những người từ vùng khác đến vùng có ổ bệnh thiên nhiên dễ có nguy cơ bị nhiễm bệnh và bệnh thường diễn biến nặng hơn.
Hiện nay ổ bệnh thiên nhiên đang được các nhà khoa học đặc biệt quan tâm để chủ động phát hiện nhằm xây dựng các biện pháp phòng chống phù hợp, góp phần chăm sóc, bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
Sự hình thành ổ bệnh thiên nhiên
Thực tế ghi nhận một số bệnh có vật môi giới truyền bệnh thường là những bệnh có ổ bệnh thiên nhiên. Các bệnh do vật môi giới truyền thường có đặc điểm gây nên những bệnh nguy hiểm như sốt rét, dịch hạch, sốt xuất huyết... Mầm bệnh có thể là ký sinh trùng và cũng có thể là mầm bệnh vi sinh vật khác. Bệnh dễ bùng phát thành dịch, đại dịch vì vật môi giới truyền bệnh thuộc loại động vật chân đốt như bọ chét, ve, mò, chấy, rận, ruồi, muỗi... chúng thường có số lượng lớn, phân tán rộng; một cá thể mang mầm bệnh có thể gây lây nhiễm cho nhiều người qua hoạt động chích đốt, hút máu hoặc vận chuyển mầm bệnh đến nhiều vị trí khác. Đồng thời bệnh thường xảy ra theo mùa và mùa phát triển của bệnh phụ thuộc vào mùa phát triển của động vật chân đốt truyền bệnh. Bệnh cũng thường khu trú theo từng địa phương vì mỗi địa phương có sinh vật cảnh và môi trường thích hợp riêng cho từng loại môi giới truyền bệnh của động vật chân đốt như bệnh sốt rét thường gặp ở vùng rừng núi vì ở đó thích hợp cho muỗi truyền bệnh sốt rét phát triển. Ngoài ra, bệnh có thể lây truyền từ động vật sang người và ngược lại; vật môi giới truyền bệnh có thể chích đốt hút cả máu động vật và máu người. Trước đây vào những năm 30 cuối thế kỷ 20, nhà ký sinh trùng học E.N. Pavlopski là trung tướng quân y, viện sĩ của Liên Xô cũ đã đề xướng một học thuyết về ổ bệnh thiên nhiên sau khi cùng với các nhà khoa học khác nghiên cứu các biện pháp phòng chống bệnh viêm não xuân-hè ở một vùng mới khai phá thuộc lãnh thổ Siberia. Bệnh được xác định nguyên nhân do một loài virus gây nên từ loại ve Ixodes truyền từ các động vật hoang dại bị bệnh sang người. Bệnh này đã có từ lâu đời ở các vùng chưa hề có dấu chân người đặt đến. Bệnh lưu hành từ đời này sang đời khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, giữa động vật với động vật và loại côn trùng ve là vật môi giới truyền bệnh. Con người chỉ là một mắt xích ngẫu nhiên trong quá trình lưu hành bệnh. Bệnh viêm não xuân-hè còn gọi là bệnh viêm não ve vì ve không chỉ là vật môi giới truyền bệnh mà còn là nơi dự trữ mầm bệnh, chúng khó khả năng truyền mầm bệnh virus qua trứng cho những thế hệ sau của ve. Các nhà khoa học phát hiện thấy ve truyền bệnh có mặt ở từng vùng nhất định, có sinh vật cảnh thích hợp với ve, có động vật hoang dại là vật chủ của ve sinh sống. Những vật chủ này thường là những động vật cảm thụ với mầm bệnh virus. Tất cả các yếu tố gồm mầm bệnh virus, động vật hoang dại cảm thụ, vật môi giới truyền bệnh, sinh vật cảnh thích hợp cho các động vật phát triển đã tạo nên một ổ bệnh lưu hành khép kín ở trong thiên nhiên, không cần sự có mặt của con người được gọi là ổ bệnh thiên nhiên.
Đặc điểm ổ bệnh thiên nhiên
Theo khái niệm và học thuyết đã nêu ở trên, một bệnh có ổ bệnh thiên nhiên phải có những đặc điểm như bệnh lưu hành giữa động vật với động vật đã có từ lâu đời, không cần có sự hiện diện của con người; người chỉ là một mắt xích ngẫu nhiên trong quá trình lưu hành bệnh. Bệnh phải có vật môi giới là các loài ngoại ký sinh trùng truyền bệnh và khu trú ở một vùng nhất định, có điều kiện thiên nhiên như thổ nhưỡng, khí hậu, động thực vật... thuận lợi cho mầm bệnh, nguồn bệnh và vật môi giới truyền bệnh tồn tại, phát triển. Từ khái niệm ban đầu này, học thuyết về ổ bệnh thiên nhiên đã giúp cho các nhà dịch tễ học phát hiện, xây dựng các biện pháp phòng chống hiệu quả nhiều bệnh có ổ bệnh thiên nhiên. Học thuyết này càng ngày càng được nhiều quốc gia trên thế giới công nhận và cũng được nghiên cứu phát triển sâu rộng thêm. Ngày nay, các nhà khoa học đã xếp loại vào ổ bệnh thiên nhiên tất cả những bệnh có đặc điểm là bệnh lưu hành giữa động vật với động vật không cần sự có mặt của con người bất kể bệnh đó có vật môi giới truyền bệnh hay không. Trên thực tế cho thấy bệnh sán lá gan nhỏ Clonorchis sinensis, bệnh giun xoắn Trichinella spiralis... là những bệnh có ổ bệnh thiên nhiên mà không cần có vật môi giới truyền bệnh; con người chỉ là một mắt xích ngẫu nhiên trong chu kỳ phát triển của bệnh. Ở trong điều kiện tự nhiên tại một số vùng nhất định, ổ bệnh thiên nhiên đã hình thành và tồn tại khá lâu; cộng đồng người dân thường xuyên tiếp xúc với ổ bệnh nên thường bị nhiễm bệnh. Lâu ngày con người sống tại đây dần dần có tính miễn dịch đối với bệnh và không bị mắc bệnh nữa hoặc nếu có mắc bệnh cũng chỉ ở mức độ nhẹ. Đồng thời những người từ các vùng khác đến vùng có ổ bệnh thiên nhiên sẽ dễ bị nhiễm bệnh và bệnh cảnh lâm sàng thường diễn biến nặng.
Ổ bệnh thiên nhiên tại nước ta
Trong thời gian qua, các nhà khoa học tại nước ta đã theo dõi, nghiên cứu, phát hiện một số ổ bệnh thiên nhiên như ổ bệnh sốt mò ở Mộc Châu, Đồ Sơn-Hải Phòng; ổ bệnh giun xoắn ở Mù Căng Chải-Nghĩa Lộ; ổ bệnh dịch hạch ở Tây Nguyên; ổ bệnh sán lá gan nhỏ Clonorchis sinensis ở Ninh Bình, Nam Định; ổ bệnh sán lá gan nhỏ Opisthorchis viverrini ở Tuy An-Phú Yên; ổ bệnh sán lá phổi Paragonimus ở Sìn Hồ-Lai Châu... Trên thực tế có thể có rất nhiều ổ bệnh thiên nhiên khác chưa được các nhà khoa học phát hiện ra do chưa có điều kiện. Thực trạng hiện nay đường Hồ Chí Minh mở rộng, kéo dài từ Bắc đến Nam và nhiều con đường mới khác được khảo sát, thi công xây dựng đi qua những khu rừng nguyên sinh chưa hề có dấu chân người đặt đến; đồng thời với sự phát triển kinh tế xã hội nên có sự lưu thông đi lại giữa nhiều vùng sinh cảnh, nhiều cộng đồng dân cư khác nhau; vì vậy sẽ có nhiều ổ bệnh thiên nhiên được các nhà khoa học chuyên ngành phát hiện. Với yêu cầu phát triển của đất nước, hiện tại các đơn vị thi công xây dựng những công trình cơ sở hạ tầng về giao thông, thủy lợi, thủy điện, thông tin, viễn thông, an ninh, quốc phòng... nên cán bộ, công nhân, chiến sĩ do nhiệm vụ đặc biệt được giao phải thường xuyên hoạt động ở những vùng xa lạ, có nơi chưa có dấu chân người đặt đến nên có khả năng dễ bị mắc những bệnh có ổ bệnh thiên nhiên. Khi bị mắc bệnh, triệu chứng bệnh lý lâm sàng thường có diễn biến với mức độ rất nặng và có nhiều nguy cơ dẫn đến tử vong, làm hao hụt nhân lực và quân số, gây khủng hoảng tinh thần, ảnh hưởng nhiều đến năng suất và khả năng hoàn thành nhiệm vụ lao động sản xuất cũng như an ninh, quốc phòng. Cán bộ, nhân viên y tế cơ sở, quân y các đơn vị cần biết rõ vấn đề địa lý dịch tễ học các loại bệnh có ổ bệnh thiên nhiên ở những địa phương tại nơi đang có các công trình cơ sở hạ tầng thi công xây dựng hoặc đơn vị đóng quân để triển khai kế hoạch phòng chống bệnh thích hợp nhằm bảo vệ sức khỏe kể cả tính mạng cho những đối tượng có nguy cơ bị nhiễm bệnh từ các ổ bệnh thiên nhiên.