Hiện nay, theo đề nghị của một số quốc gia, người đi du lịch hay công tác nước ngoài phải tiêm phòng vaccine phòng bệnh sốt vàng (yellow fever) và một số loại vaccine cần thiết khác. Điều lệ kiểm dịch y tế quốc tế của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cũng đã khuyến cáo các đối tượng này cần tiêm vaccine phòng bệnh.
Đặc điểm bệnh sốt vàng (yellow fever)
Sốt vàng là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do muỗi truyền, bệnh lưu hành ở châu Phi, Trung Mỹ và Nam Mỹ. Thời kỳ ủ bệnh trong khoảng từ 2 đến 5 ngày. Đây là một bệnh phải kiểm dịch y tế quốc tế. Bệnh sốt vàng không lưu hành ở châu Á nhưng những người tại các nước này khi đến du lịch hay công tác vùng bệnh lưu hành rất dễ có nguy cơ bị mắc bệnh. Bệnh thường khởi phát đột ngột với triệu chứng sốt, nôn và mệt mỏi; sau đó có biểu hiện xuất huyết nội tạng và vàng da, vàng mắt. Tử vong có thể xảy ra 3 ngày sau khi bị mắc bệnh và khởi phát. Tỷ lệ tử vong ở vùng dịch bệnh lưu hành chiếm khoảng 5% nhưng tỷ lệ này ở những người phơi nhiễm lần đầu có thể lên tới 50%. Có hai loại hình dịch sốt vàng rất rõ về lâm sàng và căn nguyên là loại hình ở thành phố và loại hình ở vùng rừng núi. Bệnh sốt vàng ở thành phố do muỗi Aedes aegypti truyền bệnh từ người này sang người khác. Bệnh sốt vàng ở vùng rừng núi có ổ chứa virus ở động vật, chủ yếu là loài khỉ do nhiều loại muỗi rừng khác nhau truyền bệnh. Dịch sốt vàng thường bùng phát theo chu kỳ. Biện pháp dự phòng chủ yếu là diệt muỗi Aedes aegypti, dùng màn chống muỗi khi ngủ để tránh muỗi đốt và tiêm phòng vaccine.
 |
muỗi Aedes aegypti |
Sự truyền bệnh và phân bố của bệnh
Virus gây bệnh sốt vàng thuộc loại arbovirus, chủ yếu phát hiện thấy ở các quần thể loài khỉ sống trong các khu rừng rậm ở châu Phi, Trung Mỹ và Nam Mỹ. Bệnh được truyền từ con khỉ này sang con khỉ khác do các loài muỗi sống trong rừng tại châu Phi là các loài Aedes; Ở Trung Mỹ và Nam Mỹ là các loài Haemagogus và Sabethes. Các loài muỗi này đôi khi cũng đốt người khi họ vào rừng và có thể truyền virus từ mầm bệnh ở loài khỉ sang người. Các nhà khoa học đã chứng minh được rằng ở một số vùng có bệnh sốt vàng lưu hành, mầm bệnh virus được lưu truyền ở các quần thể muỗi qua buồng trứng khi chúng không có vật chủ nguồn bệnh là những động vật có xương sống.
Ở châu Phi, đôi khi các loài khỉ bỏ rừng đi tìm chuối ở trong những trang trại và có thể gây nhiễm sang các loài muỗi ở địa phương và từ các loài muỗi này chúng có thể truyền mầm bệnh sang cho người đang sinh sống, làm việc tại những trang trại hoặc người đến du lịch, công tác tại đây. Những người bị nhiễm bệnh trong rừng hoặc gần rừng có thể mang mầm bệnh virus đến các vùng nông thôn hay thành thị, nơi thường có loài muỗi Aedes aegypti truyền bệnh sốt xuất huyết hiện diện hoặc các loại muỗi khác tương cận với loài muỗi này đốt máu và có khả năng làm bệnh lây truyền sang cho người ở tại nơi đây. Tình trạng nầy có thể dẫn đến các vụ dịch nghiêm trọng với nhiều người bị tử vong.
Ở các nước châu Phi, trước đây các vụ dịch sốt vàng tại thành thị thường xảy ra rất nghiêm trọng nhưng từ năm 1954 đến nay không thấy xuất hiện. Tuy vậy, nguy cơ dịch bệnh vẫn đang còn và hàng năm vẫn có các thông báo một số trường hợp mắc bệnh sốt vàng ở những người đi làm rừng. Cũng tại châu Phi, các vụ dịch ở nông thôn và thành thị vẫn thường được phát hiện thấy ở những nơi gần rừng và gây nên hàng nghìn trường hợp tử vong. Đối với những người làm việc ở trong rừng, trên thực tế vẫn còn ghi nhận bị mắc bệnh sốt vàng một cách thường xuyên. Tại các nước châu Á, chưa có một thông báo nào phát hiện được bệnh sốt vàng nhưng trong tiến trình giao lưu, hợp tác và hội nhập quốc tế; những người đi du lịch, đi công tác đến một số nước ở châu Phi, Trung Mỹ hoặc Nam Mỹ rất dễ có nguy cơ bị mắc bệnh sốt vàng nếu không chủ động thực hiện các biện pháp phòng ngừa có hiệu quả.
 |
Bản đồ: Các khu vực nguy cơ cao của dịch sốt vàng tại Châu Phi
Khu vực phía Nam của Sudan và Cộng hòa Nam Sudan đều thuộc vành đai sốt vàng Châu Phi
(Nguồn: Jentes ES. Poumerol G, Gershman MD, et al. The revised global yellow fever risk map
and recommendations or vaccination, 2010: consensus of the Informal WHO Working Group
on Geographic Risk for Yellow Fever.
Lancet Infect Dis. 2011;11:622-32.) |
Phòng bệnh sốt vàng bằng tiêm chủng vaccine
Việc tiêm chủng vaccine cho người đi du lịch, công tác nước ngoài được thực hiện nhằm mục đích dự phòng một số bệnh dịch lưu hành ở các nước sẽ đến và để thi hành điều lệ kiểm dịch y tế quốc tế. Điều quan trọng đối với các đối tượng này là phải thực hiện tiêm chủng vaccine để tự bảo vệ mình phòng chống các bệnh dịch do đi du lịch hoặc công tác ở nước ngoài. Thông thường người ở vùng có sốt vàng phải xuất trình phiếu tiêm chủng sốt vàng trước khi nhập cảnh. Những người đi du lịch hay công tác tại nước ngoài nên được tư vấn về các địa điểm có bệnh sốt vàng lưu hành mà họ dự định đến du lịch hay công tác để chủ động tiêm phòng vaccine.
Biện pháp phòng bệnh sốt vàng tốt nhất là tiêm chủng bằng vaccine. Tất cả những người vào rừng làm việc, thăm rừng, đến du lịch hoặc công tác ở vùng có bệnh sốt vàng lưu hành cần được chỉ định việc tiêm chủng đối với vaccine phòng bệnh sốt vàng; đồng thời cũng nên thực hiện đối với người dân sống ở các vùng nông thôn hay thành thị có nguy cơ bị nhiễm bệnh. Sau khi tiêm chủng vaccine phòng bệnh sốt vàng, con người có thể được bảo vệ khỏi bị mắc bệnh trong khoảng thời gian 10 năm. Cứ 10 năm sau cần tiêm chủng nhắc lại để bảo đảm hiệu quả an toàn. Việc tiêm chủng vaccine do các cơ quan y tế ở các cảng hàng không, cảng biển và cửa khẩu biên giới tại một số nước nhiệt đới thực hiện. Đồng thời cũng có thể phòng ngừa dịch bệnh bằng cách tiêm chủng vaccine phòng bệnh sốt vàng cho tất cả mọi người sống trong vùng có bệnh lưu hành.
Vaccine phòng bệnh sốt vàng là loại vaccine đông khô, được bảo quản tại chỗ tối ở nhiệt độ dưới âm 5oC. Sau khi hồi chỉnh, vaccine phải được bảo quản ở nhiệt độ 0oC và sử dụng trong vòng 1 giờ sau khi pha. Tiêm dưới da sâu liều duy nhất 0,5ml. Thời gian bảo vệ được trong 10 năm.
Vaccine phòng bệnh sốt vàng được chỉ định sử dụng tiêm cho trẻ em trên 6 tháng tuổi và người già ở vùng có dịch bệnh lưu hành; người đi du lịch hoặc công tác đến những vùng có dịch bệnh, kể cả trẻ em dưới 6 tháng tuổi và phụ nữ có thai. Ngoài ra, nhân viên làm việc trong phòng xét nghiệm cũng cần được tiêm ngừa để đề phòng nguy cơ bị phơi nhiễm bệnh.
Tác dụng phụ hay phản ứng của cơ thể sau khi tiêm vaccine phòng bệnh sốt vàng rất nhẹ. Có khoảng từ 2 đến 5% số người được tiêm chủng có thể bị nhức đầu, sốt nhẹ, đau cơ nhưng các triệu chứng này sẽ hết sau 5 đến 10 ngày. Rất hiếm gặp phản ứng quá mẫn hay sốc phản vệ, tần xuất gặp phải khoảng một phần triệu. Các biểu hiệu lâm sàng thường gặp là phát ban, nổi mề đay và lên cơn hen. Tỷ lệ phản ứng viêm não sau khi tiêm vaccine này chiếm khoảng 2/34 triệu liều tiêm.
Tuy vậy, vaccine phòng bệnh sốt vàng cần thận trọng khi tiêm cho trẻ em dưới 6 tháng tuổi; chống chỉ định tiêm cho những người mắc bệnh suy giảm miễn dịch như nhiễm HIV, mắc các bệnh ác tính như ung thư máu, u lymphô, người mới sử dụng thuốc corticoides trước đó 2 tuần. Đồng thời cũng không nên tiêm vaccine phòng bệnh sốt vàng cho những người có tiền sử quá mẫn nặng; tiêm đồng thời với các loại vaccine phòng bệnh sởi, phòng bệnh tả; nếu muốn tiêm phòng các loại vaccine này thì phải sau khi tiêm vaccine phòng bệnh sốt vàng khoảng 4 tuần.
Ngoài việc phòng bệnh sốt vàng bằng tiêm chủng vaccine, có thể thực hiện thêm các biện pháp khác như phun không gian hóa chất diệt muỗi trưởng thành, diệt bọ gậy muỗi. Đối với người không có miễn dịch, có thể giảm nguy cơ mắc bệnh bằng phương pháp tự chống muỗi đốt bằng mặc quần áo dài, dùng thuốc xua muỗi, ở trong nhà có lưới che chắn muỗi, dùng màn chống muỗi để phòng chống muỗi đốt vào ban ngày.