Hiện nay tại một số địa phương, tình hình sốt rét gia tăng đã được các nhà lãnh đạo, quản lý và chuyên môn phân tích, đánh giá do nguyên nhân sốt rét ngoại lai; bệnh nhân bị nhiễm bệnh ở ngoại tỉnh và các nước sát biên giới trở về. Sốt rét gia tăng do sốt rét ngoại lai, câu chuyện muôn thuở và nguyên nhân muôn năm ai mà chẳng biết nhưng cách xác định sốt rét ngoại lại và cách giải quyết sốt rét ngoại lai như thế nào mới là điều quan trọng.
Sốt rét nội địa và sốt rét ngoại lai
Cách xác định sốt rét ngoại lai trước đây thật đơn giản sau khi xác định được sốt rét nội địa. Sốt rét nội địa là sốt rét do bệnh nhân bị mắc bệnh tại chỗ ở các vùng sốt rét lưu hành. Phụ nữ có thai và trẻ em bị mắc bệnh sốt rét thường được căn cứ để xác định sốt rét nội địa vì đối tượng này chỉ ở nhà, chẳng đi đâu ra khỏi khu vực bảo vệ. Tuy nhiên trên thực tế vẫn có một số trường hợp người phụ nữ mang thai nhưng vẫn đi rừng, ngủ rẫy; trẻ em tuổi còn rất nhỏ vẫn theo cha mẹ vào rẫy, vào rừng. Nếu các trường hợp này bị mắc bệnh sốt rét ngoài khu vực bảo vệ đến khám và điều trị, các cơ sở y tế rất khó xác định là sốt rét nội địa hay sốt rét ngoại lai khi cán bộ, nhân viên y tế không khai thác đầy đủ các yếu tố dịch tễ cần thiết để giúp cho việc chẩn đoán và ghi hồ sơ bệnh án cụ thể.
Tại các cơ sở y tế vùng sốt rét lưu hành, khi phát hiện người dân có địa chỉ cư trú tại địa phương, phụ nữ có thai hoặc trẻ em mắc sốt rét đều được thống kê bị nhiễm sốt rét nội địa. Tuy vậy, khi phân tích kỹ yếu tố dịch tễ cụ thể sẽ thu thập thêm được các thông tin đối tượng này có hoạt động đi rừng, ngủ rẫy; phụ nữ người dân tộc thiểu số khi mang thai cũng vào rừng, đi rẫy; thậm chí còn mang theo cả con vào nhà rẫy để giúp nấu cơm, nấu nước; con nhỏ cũng mang theo để được chăm sóc vì bỏ ở nhà không có ai trông giữ. Khi bị mắc bệnh sốt rét trở về, họ sẽ là đối tượng bị nhiễm sốt rét ngoại lai, không phải là sốt rét nội địa.
Tại các vùng không có sốt rét hoặc không còn sốt rét lưu hành trong nhiều năm liền, khi bệnh nhân đến khám chữa bệnh ở các cơ sở y tế và phát hiện bị mắc sốt rét thì dễ dàng xác định bị nhiễm sốt rét ngoại lai. Đối tượng này thường là người lớn, có các hoạt động đi vào vùng sốt rét lưu hành để lao động, khai thác gỗ, tìm trầm, đào đãi vàng, đá quý, mua bán, trao đổi hàng hóa...
 |
Sốt rét ngoại lai từ việc khai thác gỗ trong rừng (ảnh internet) |
Ranh giới để xác định sốt rét nội địa hay sốt rét ngoại lai trên thực tế gặp rất nhiều khó khăn nếu các cơ sở y tế không chịu khó khảo sát, phân tích yếu tố dịch tễ một cách cụ thể, cẩn thận và tỉ mỉ. Số liệu thống kê cũng gặp nhiều bất cập ở các tuyến trong việc phân tích, đánh giá tình hình như số liệu báo cáo sốt rét ngoại lai của xã, thị trấn nhưng chính lại là số sốt rét nội địa của huyện, thị xã; số liệu báo cáo sốt rét ngoại lai của huyện, thị xã nhưng chính lại là số sốt rét nội địa của tỉnh, thành phố. Theo quy định, hàng tháng tuyến trên phải thu thập số liệu của tuyến dưới để tổng hợp, phân tích, nhận xét, đánh giá tình hình để báo cáo Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng, Bộ Y tế; trong đó có số liệu về số bệnh nhân sốt rét ngoại lai và số ký sinh trùng sốt rét ngoại lai. Số liệu về sốt rét ngoại lai được cung cấp từ tuyến dưới lên tuyến trên phải làm thế nào để bảo đảm sự chính xác, mang tính thuyết phục, phù hợp với thực trạng tình hình thực tiễn. Trong báo cáo của tuyến tỉnh, số sốt rét ngoại lai phải được thống kê là số bệnh nhân sốt rét bị nhiễm bệnh ở ngoại tỉnh, các tỉnh khác và các huyện, các nước khác dọc theo tuyến biên giới mới bảo đảm được sự chính xác. Nếu lấy số liệu thống kê sốt rét ngoại lai ở tuyến huyện, thị xã để tổng hợp báo cáo cho tuyến tỉnh từ số liệu thống kê sốt rét ngoại lai ở tuyến xã, thị trấn do tuyến này thực hiện tổng hợp... sẽ không bảo đảm yêu cầu của việc đánh giá thực trạng nếu không được phân tích thật kỹ.
Tương tự như vậy, việc thống kê báo cáo về số liệu ký sinh trùng sốt rét ngoại lai cũng cần phải được phân tích một cách cụ thể, rõ ràng để phục vụ cho việc nhận xét, đánh giá tình hình khách quan nhằm có biện pháp chỉ đạo thực hiện hiệu quả.
Đối với vấn đề tử vong sốt rét, các cơ sở y tế cũng nên phân tích tử vong do sốt rét nội địa hay tử vong do sốt rét ngoại lai. Đành rằng tử vong do sốt rét nội địa hoặc tử vong do sốt rét ngoại lai cũng đều là tử vong nhưng sự phân tích này giúp các nhà khoa học có được những thông tin đầy đủ khi muốn biết rõ thêm tình hình.
Giải quyết sốt rét ngoại lai
Sau nhiều năm tác động các biện pháp can thiệp, tình hình bệnh sốt rét ở nhiều địa phương trên cả nước đã có những chuyển biến tích cực. Sốt rét nội địa trên cơ bản đã được khống chế nhưng vấn đề ảnh hưởng hiện nay vẫn là sốt rét ngoại lai. Trong các hội nghị, hội thảo, sơ kết, tổng kết công tác phòng chống bệnh sốt rét hàng năm ở tỉnh và khu vực; các địa phương có tình hình sốt rét gia tăng đều nói đến nguyên nhân do sốt rét ngoại lai. Lãnh đạo Bộ Y tế, Cục Y tế Dự phòng, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng cũng đã biết rõ, thuộc lòng về nguyên nhân phân tích này. Khi tình hình sốt rét gia tăng, thế nào nguyên nhân hàng đầu được phân tích vẫn là do sốt rét ngoại lai. Khu vực đồng bằng, thành phố phát hiện được bệnh nhân sốt rét đều cho rằng bị nhiễm sốt rét ngoại lai ở miền núi, Tây Nguyên, các nước biên giới... trở về. Khu vực vùng cao, miền núi, Tây Nguyên, biên giới phát hiện được bệnh nhân sốt rét đều cho rằng bị nhiễm sốt rét ngoại lai ở Lào, Campuchia... mang về.
 |
Ngủ tại nhà rẫy cũng bị mắc sốt rét ngoại lai (ảnh internet) |
“Biết rồi, khổ lắm, nói mãi”, đây là một nguyên nhân muôn thuở, năm nào cũng được nói đến khi phân tích tình hình sốt rét gia tăng ở một số địa phương. Điều cốt lõi và quan trọng là làm sao giải quyết được cụ thể vấn đề này theo đặc điểm của từng địa phương. Mục tiêu xuyên suốt của chương trình quốc gia phòng chống sốt rét trong thời gian qua là giảm mắc, giảm chết, giảm dịch. Địa phương nào đã có tình hình chuyển biến tốt thì mục tiêu phấn đấu là giảm mắc, không chết, không dịch. Đối với các tỉnh có sự giao lưu, di biến động dân nhiều; có tình hình sốt rét ngoại lai còn khá phổ biến; để thực hiện được mục tiêu cơ bản trên, các cơ sở nên phát động khẩu hiệu hành động “phòng bệnh tích cực khi đi và chống bệnh hiệu quả khi mắc bệnh trở về” để thực hiện mục tiêu giảm mắc, không chết. Còn vấn đề dịch sốt rét xảy ra do mạng lưới y tế cơ sở ở tuyến đầu còn yếu kém vì không đủ năng lực phát hiện kịp thời tình hình sốt rét biến động gia tăng vượt quá mức bình thường, có yếu tố lây truyền tại chỗ nhưng không được chủ động xử trí nhanh chóng.
Giải quyết sốt rét ngoại lai bằng biện pháp “phòng bệnh tích cực khi đi” nghe tưởng chừng như đơn giản nhưng thực tế khó thực hiện. Ở các cơ sở, đối tượng giao lưu có nguy cơ mắc bệnh phải quản lý được, phải tiếp cận một cách cụ thể để tổ chức công tác truyền thông giáo dục sức khỏe phòng chống sốt rét rõ ràng, hướng dẫn các biện pháp phòng bệnh tỉ mỉ bằng phương tiện màn ngủ, võng nằm gắn kèm màn ngủ có tẩm hóa chất diệt muỗi; sử dụng hương xua muỗi, kem xua muỗi; biện pháp hun khói của dân gian... Muỗi truyền bệnh sốt rét không có cơ hội, điều kiện tiếp xúc, đốt máu sẽ không lây lan được bệnh. Phòng bệnh tích cực khi đi là biện pháp hiệu quả để chủ động khống chế sốt rét ngoại lai. Nếu nơi nào chưa thực hiện được biện pháp thì vẫn phải thường xuyên chịu tình trạng sốt rét ngoại lai và mỗi khi có sốt rét gia tăng cứ nói đến nguyên nhân sốt rét ngoại lai là xong việc.
Các đối tượng đi xa cơ sở y tế dài ngày trên 1 tuần cũng cần được y tế cơ sở quản lý, cấp thuốc tự điều trị, hướng dẫn cách tự chẩn đoán và sử dụng để chủ động xử trí khi bị sốt nghi ngờ mắc bệnh sốt rét; hạn chế sốt rét thể thông thường chuyển thành sốt rét ác tính gây tử vong. Tuy vậy, các đối tượng này cũng cần phải đến cơ sở y tế sau khi tự điều trị để tiếp tục được theo dõi, xác định và quản lý để “chống bệnh hiệu quả khi mắc bệnh trở về”. Làm được điều này sẽ góp phần vào việc thực hiện mục tiêu không để tử vong do sốt rét.
Một điều mong mỏi...
Tại nước ta hiện nay, chiến lược phòng chống bệnh sốt rét trước đây đã được chuyển đổi thành chiến lược phòng chống và loại trừ bệnh sốt rét trong thời gian đến. Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng và Bộ Y tế đã chỉ đạo các địa phương tiếp tục nổ lực phấn đấu để duy trì thành quả, thực hiện các biện pháp phòng chống sốt rét tích cực để đạt được hiệu quả mong muốn. Ảnh hưởng của sốt rét ngoại lai đến tình hình sốt rét biến động ở nhiều địa phương đã được khẳng định trong những năm qua và khi có sốt rét gia tăng cứ nói đến nguyên nhân do sốt rét ngoại lai là xong phần nhận xét, đánh giá. Mong mỏi ở đây là làm sao quản lý được sốt rét ngoại lai và biện pháp cụ thể để giải quyết sốt rét ngoại lai mới là vấn đề quan trọng. Các nhà khoa học, các cán bộ chuyên khoa thực hành công tác phòng chống bệnh sốt rét ở cơ sở cần nghiên cứu, xem xét để tìm ra những giải pháp tối ưu, phù hợp với từng địa phương để giải quyết một vấn đề “biết rồi, khổ lắm, nói mãi” muôn năm, muôn thuở... Mong mỏi rằng đến một lúc nào đó, trong sơ kết, tổng kết, nhận xét, đánh giá; thuật ngữ sốt rét ngoại lai ít được sử dụng để nói đó là nguyên nhân của sốt rét gia tăng. Nếu có nói đến thì phải mang tính thuyết phục, có cơ sở về mặt khoa học và mặt xã hội.