Những điểm chính của bệnh sốt xuất huyết Dengue 2023

·Sốt xuất huyết Dengue (SXHD) là một bệnh truyền nhiễm do virus Dengue (DENV) gây ra và bệnh lan truyền từ người sang người chủ yếu thông qua muỗi nhiễm virus đốt;

·Có khoảng một nửa dân số thế giới có nguy cơ mắc SXHD và hằng năm ước tính có khoảng 100-400 triệu ca mắc trên toàn cầu;

·SXHD được tìm thấy phổ biếnở các vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới trên thế giới, bệnh phổ biến ở các khu vực đô thị và bán đô thị;

·Có nhiều trường hợp nhiễm DENV không có triệu chứng hoặc chỉ gây bệnh nhẹ, trong một số trường hợp DENV có thể gây ra các trường hợp bệnh nặng hơn và thậm chí tử vong;

·Công tác phòng chống SXHD phụ thuộc vào kiểm soát vector truyền bệnh. Do hiện chưa có thuốc điều trị bệnh đặc hiệu, do vậy phát hiện sớm và điều trị đúng cách sẽ làm giảm đáng kể tỷ lệ tử vong do sốt xuất huyết nặng gây ra.

SXHD hiện nay vẫn còn là một bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do nhiễm virus Dengue lây lan từ muỗi sang người. Bệnh phổ biến ở các vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới.Hầu hết những người mắc bệnh SXHD sẽ không có triệu chứng hoặc triệu chứng nhẹ. Nhưng đối với những người mắc bệnh có triệu chứng thì phổ biến nhất là sốt cao, nhức đầu, đau nhức cơ thể, buồn nôn và phát ban. Hầu hết các ca nhiễm bệnh sẽ phục hồi trong khoảng 1-2 tuần. Một số trường hợp bị bệnh nặng thì cần được chăm sóc và điều trị tích cực tại bệnh viện.

Các ca mắc SXHD nặng thì có thể tử vong.Mọi người có thể giảm nguy cơ mắc bệnh SXHD bằng cách tránh bị muỗi đốt, đặc biệt là vào ban ngày. Sốt xuất huyết được điều trị bằng thuốc giảm đau và một số thuốc điều trị tiệu chứng vì hiện nay chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu.

Các triệu chứng lâm sàng

Hầu hết những người mắc SXHD có triệu chứng nhẹ hoặc không có triệu chứng và sẽ phục hồi dần, khỏe lại hơn sau 1-2 tuần. Hiếm khi bệnh SXHD có thể nặng và dẫn đến tử vong.Nếu có các triệu chứng xảy ra thì chúng thường bắt đầu từ ngày thứ 4 đến ngày thứ 10 sau khi nhiễm virusDengue và kéo dài từ 2 - 7 ngày. Các triệu chứng lâm sàng có thể bao gồm:

·Sốt cao (40°C);

·Đau đầu nghiêm trọng;

·Đau phía sau mắt;

·Đau khớp và cơ;

·Buồn nôn và nôn;

·Phát ban.

Những người mắc bệnh lần thứ hai thì có nguy cơ mắc bệnh nặng cao hơn.Các triệu chứng SXHD nặng thường xuất hiện sau khi hết sốt gồm:

·Đau bụng dữ dội;

·Nôn liên tục;

·Thở nhanh;

·Chảy máu nướu răng hoặc máu mũi;

·Mệt mỏi;

·Bồn chồn;

·Nôn ra máu hoặc phân có máu;

·Khát nước;

·Da nhợt nhạt và lạnh;

·Cảm thấy yếu người.

Những người có các triệu chứng nặng như trên nên được chăm sóc y tế ngay lập tức.Sau khi hồi phục, những người đã bị sốt xuất huyết có thể cảm thấy mệt mỏi trong vài tuần.

Hình 1-2. Dengue xuất huyết và các triệu chứng của SXHD
Nguồn: Tổ chức Y tế thế giới, 2023

Chẩn đoán và điều trị bệnh

Hầu hết các trường hợp mắc SXHD có thể điều trị tại nhà bằng thuốc giảm triệu chứng.Phòng chống muỗi đốt là cách tốt nhất để tránh bị mắc SXHD.Bệnh hiện nay chưa có thuốc điều trị đặc hiệu,do vậy tập trung điều trị các triệu chứng. Acetaminophen (paracetamol) thường được sử dụng để kiểm soát cơn đau. Tránh sử dụng các thuốc chống viêm không steroid như ibuprofen và aspirin vì chúng có thể làm tăng nguy cơ chảy máu.

Hiện có một loại vaccine gọi là Dengvaxia cho những người đã bị mắc sốt xuất huyết ít nhất một lần và sống ở những nơi bệnh phổ biến. Đối với những người mắc SXHD nặng thì cần phải được nhập viện điều trị.

Gánh nặng bệnh trên phạm vi toàn cầu

Tỷ lệ mắc bệnhSXHD đã gia tăng đáng kể trên toàn cầu trong những thập kỷ gần đây, tăng từ 505.430 trường hợp mắc trong năm 2000 lên đến 5,2 triệu trường hợp mắc năm 2019. Phần lớn các trường hợp mắc bệnh SXHD là không có triệu chứng hoặc triệu chứng nhẹ và tự điều trị tại nhà, do vậy số trường hợp mắc SXHD thực tế không được báo cáo đầy đủ. Nhiều trường hợp cũng bị chẩn đoán nhầm với các bệnh sốt khác.

Hình 3. Tỷ lệ ca mắc SXHD /100.000 dân, từ 4/2022-3/2023
|Nguồn: Trung tâm Kiểm soát dịch bệnh và Phòng ngừa châu Âu)

Một mô hình ước tính cho thấy,trên thế giới hằng năm có 390 triệu ca mắc, trong đó có 96 triệu ca mắc SXHD có biểu hiện lâm sàng. Một nghiên cứu khác đã ước tính có 3,9 tỷ người có nguy cơ nhiễm virus sốt xuất huyết.Bệnh SXHD hiện đang lưu hành ở hơn 100 quốc gia ở các khu vực châu Phi, châu Mỹ, Đông Địa Trung Hải, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương. Châu Mỹ, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương là những khu vực bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất, riêng với châu Á chiếm khoảng 70% gánh nặng bệnh tật SXHD trên toàn cầu.

Sốt xuất huyết đang lan sang các khu vực mới bao gồm cả châu Âu và dịch bùng phát đang xảy ra. Sự lan truyền tại chỗ được báo cáo lần đầu tiên ở Pháp và Croatia vào năm 2010 và các trường hợp mắc được nhập cảnh được phát hiện ở 3 quốc gia châu Âu khác.Số ca mắc SXHD lớn nhất từng được báo cáo trên toàn cầu là vào năm 2019. Tất cảkhu vực đều bị ảnh hưởng và lần đầu tiên lây truyền sốt xuất huyết được ghi nhận ở Afghanistan. 

Khu vực châu Mỹ báo cáo 3,1 triệu trường hợp mắc, với hơn 25.000 trường hợp nặng. Một số lượng lớn các trường hợp mắccũng đã được báo cáo ở Bangladesh (101.000 ca), Malaysia (131.000 ca), Philippines (420.000 ca), Việt Nam (320.000 ca) ở châu Á.Sốt xuất huyết tiếp tục ảnh hưởng đến các quốc gia gồm Brazil, Colombia, Quần đảo Cook, Fiji, Ấn Độ, Kenya, Paraguay, Peru, Philippines, Quần đảo Reunion và Việt Nam kể từ năm 2021.

CÁC CON ĐƯỜNG LAN TRUYỀN BỆNH SXHD

Lan truyền thông qua muỗi đốt

Virus Dengue lây truyền sang người thông qua muỗi cái nhiễm virus đốt, chủ yếu là muỗi Aedes aegypti. Các loài khác trong giống Aedes cũng có thể hoạt động như là các vector, nhưng đóng góp của chúng là thứ yếu so với loài Aedesaegypti.

Sau khi muỗi đốt người bị nhiễm virus Dengue (DENV), virus nhân lên trong ruột của muỗi trước khi lan sang các mô thứ cấp, bao gồm cả tuyến nước bọt. Thời gian cần thiết từ khi đốt máu người nhiễm đến khi truyền cho người khác gọi là giai đoạn ủ bệnh bên ngoài (EIP). Thời gian ủ bệnh trong cơ thể muỗi kéo dài khoảng 8-12 ngày khi nhiệt độ môi trường khoảng 25-28°C.Sự thay đổi trong thời kỳ ủ bệnh bên ngoài không chỉ bị ảnh hưởng bởi yếu tố nhiệt độ môi trường mà còn bị ảnh hưởng bởi một số yếu tố khác như mức độ biến động nhiệt độ hàng ngày, kiểu gen virus Dengue và nồng độ virus ban đầu cũng có thể thay đổi thời gian muỗi truyền virus Dengue cho người.

Một khi muỗi truyền được virusDengue cho người thì muỗi có thể truyền virus trong suốt quãng đời còn lại.

Hình 4. Vòng đời của muỗi truyền bệnh SXHD |Nguồn: CDC Mỹ, 2019

Lan truyền từ người sang muỗi

Muỗi có thể bị nhiễm bởi những người nhiễm DENV. Đây có thể là những người bị sốt xuất huyết có triệu chứng, người bị nhiễm chưa có triệu chứng (họ đã có tiền triệu chứng), nhưng cũng có thể là những người không có dấu hiệu bệnh (họ không có triệu chứng).

Sự lan truyền từ người sang muỗi có thể xảy ra 2 ngày trước khi người mắc có triệu chứng lâm sàng và tối đa 2 ngày sau khi hết sốt.Nguy cơ muỗi nhiễm virus Dengue có liên quan đến bệnh nhân có sốt cao và lượng virus trong máu cao. Ngược lại, nồng độ kháng thể (Ab) đặc hiệu với DENV cao có liên quan đến việc giảm nguy cơ muỗi nhiễm virus Dengue. Hầu hết mọi người bị nhiễm có virus trong máu khoảng 4-5 ngày, nhưng lượng virus trong máu có thể kéo dài đến 12 ngày.

Lây truyền từ mẹ sang con

Phương thức lan truyền chính từ người sang người thông qua vector truyền bệnh. Tuy nhiên, có bằng chứng về khả năng lây truyền từ mẹ sang con (từ mẹ mang thai sang con). Đồng thời, tỷ lệ lây truyền dọc thấp, với nguy cơ lây truyền dọc dường như liên quan đến thời điểm mắc SXHD trong giai đoạn thai kỳ. Khi người mẹ mang thai nhiễm DENV thì trẻ sơ sinh có thể bị sinh non, nhẹ cân và suy thai.

Các con đường lan truyền khác

Các trường hợp lây truyền hiếm gặp thông qua các sản phẩm máu, hiến tạng và truyền máu đã được ghi nhận. Tương tự, sự lây truyền virus qua trứng trong cơ thể muỗi cũng đã được ghi nhận.

CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ

Những người trước đó có nhiễm DENV thì làm gia tăng nguy cơ tiến triển bệnh SXHD nặng.

Đô thị hóa (đặc biệt là độ thị hóa phát triển nhưng không có kế hoạch) gắn liền với lan truyền sốt xuất huyết thông qua các yếu tố môi trường và xã hội, gồm mật độ dân số, khả năng di chuyển của con người, khả năng tiếp cận nguồn nước đáng tin cậy, tích trữ nước,...Nguy cơ mắc SXHD trong cộng đồng còn phụ thuộc vào kiến thức, thái độ và thực hành của người dân đối với bệnh SXHD, cũng như việc thực hiện các hoạt động kiểm soát vector bền vững và thường xuyên hơn trong cộng đồng.

Hình 5. Một số yếu tố liên quan có thể dẫn đến mức độ nặng của SXHD

Do đó, các nguy cơ nhiễm bệnh có thể thay đổi và thay đổi theo biến đổi khí hậu ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới, và các véc tơ có thể thích nghi với môi trường và khí hậu mới.

Các nội dung khác »

---

• Phân tích nguyên nhân tử vong do sốt rét tại các vùng trọng điểm và giải pháp khắc phục ở tỉnh Đắc Lắc (05/07/2005)