Hiện nay một số quốc gia đã và đang đạt được những thành công quan trọng trongloại trừ sốt rét (LTSR). Đó là sự nỗ lực rất lớn cũng như sự hỗ trợ và đầu tư lớn của các tổ chức và cả một quá trình lịch sử lâu dài của các quốc gia trên toàn cầu.

Tuy nhiên, để duy truỳ thành quả LTSR cũng như tình trạng không còn sốt rét luôn bền vững, các nước vẫn còn nhiều khó khăn và thách thức cần phải đối mặt. Do đó, các nước đã phát triển chiến lược kỹ thuật khác nhau để thực hiện chương trình đề phòng sốt rét quay trở lại (ĐPSRQTL), việc sử dụng các biện pháp kỹ thuật và chiến lược phù hợp để ĐPSRTL có ý nghĩa sống còn với các quốc gia đã được công nhận LTSR.

Việc chuyển chiến lược từ giai đoạn LTSR sang giai đoạn ĐPSRQTL chỉ có khả thi khi hệ thống giám sát bệnh tật của các quốc gia chứng minh được lan truyền sốt rét đã được cắt đứt, không có sốt rét nội địa ở bất kỳ nơi nào và tất cả các trường hợp bệnh được báo cáo đều là sốt rét ngoại lai. Các hoạt động đề phòng sốt rét ngoại lai có mục tiêu là dự phòng bệnh ở những đối tượng là hành khách du lịch đến hoặc trở về từ các vùng sốt rét lưu hành từ các quốc gia khác, qua đó ngăn chặn sự lan truyền sốt rét trở lại tại các vùng nguy cơ, duy truỳ thành quả LTSR bền vững. Bởi vì một trong những yếu tố gây ra lan truyền sốt rét trở lại là do sự thiếu cảnh giác với bệnh sốt rét. Điểm đặc biệt của những dịch bệnh này thường phát sinh từ một ổ bệnh nhỏ với các trường hợp bệnh, thường là du nhập từ nước ngoài. Do đó, điều quan trọng là cần phải xác định nguồn nguy cơ và can thiệp kịp thời ở gian đoạn đầu để tránh lan truyền sốt rét trở lại.

Hình 1. Tiến trình chuyển đổi các giai đoạn phòng chống, loại trừ sốt rét, ĐPSRQLT
Nguồn:A Field Manual for Low and Moderate Endemic Countries. Geneva: WHO, 2007.

Để xây dựng chiến lược ĐPSRQTL cần dựa vào đánh giá nguy cơ lan truyền sốt rét trở lại tại các địa phương, trong đó chủ yếu kết hợp tính cảm thụ và khả năng lây truyền, do đó phụ thuộc vào các yếu tố như sinh thái học, khí hậu, xã hội học, dịch tễ học, côn trùng học và một số yếu tố khác. Dựa vào các mức nguy cơ này để lựa chọn các can thiệp và đáp ứng phù hợp với từng khu vực và kịch bản khác nhau. ĐPSRQTL đòi hỏi phải quản lý thích hợp khả năng lây truyền (khả năng của một hệ sinh thái cho phép truyền bệnh sốt rét) và tínhcảm thụ (xác suất nhập khẩu ký sinh trùng sốt rét vào một quốc gia hoặc khu vực).

Bảng 1. Đánh giá nguy cơlan truyền sốt rét trở lại

Nguồn: WHO Europe, Regional framework for prevention of malaria reintroduction and certification of malaria elimination, 2014-2020

Kể từ khi Tổ chức Y tế thế giới (WHO) chuyển đổi chiến lược và thực hiện công nhận LTSR trên thế giới. Từ năm 1955-2021, 42 quốc gia/vùng lãnh thổ đã được WHO công nhận LTSR, những quốc gia gần đây là Morocco (2010), Turkmenistan (2010), Armenia (2011), Maldives (2015), Sri Lanka (2016), Kyrgyzstan (2016), Paraguay (2018), Uzbekistan (2018), Algeria (2019), Argentina (2019), El Salvador(2021), Trung Quốc (2021), Azerbaijanvà Tajikistan (2023).Các quốc gia này đã xây dựngchiến lược kỹ thuật cụ thể để ĐPSRQTL, phù hợp với quốc gia của mình, cũng như học hỏi kinh nghiệm từ các nước khác.

Hình 2. Tỷ trọng THB sốt rét toàn cầu của các quốc gia năm 2020 và chứng nhận LTSR của WHO đến năm 2021
Nguồn: What India can learn from globally successful malaria elimination programmes. BMJ Glob Health. 2022

Hình 3. Kiểm tra hồ sơ loại trừ sốt rét tại huyện Qakh, Azerbaijan
Nguồnhealthtimes.co.zw/2023/03/31/who-certifies-azerbaijan-and-tajikistan-as-malaria-free/

Bảng 2. Các chiến lược ĐPSRQTL ở các quốc gia khác nhau

Nhìn chung, các quốc gia đã xây dựng các chiến lược kỹ thuật khác nhau để ĐPSRQTL.Tuy nhiên, có thể thấy vẫn dựa trên các nguyên tắc chính về các biện pháp can thiệp, bao gồm: (1) Vai trò cơ bản của các dịch vụ y tế; (2) Hệ thống giám sát LTSR; (3) Phòng chống véc tơ; (4) Hợp tác biên giới; (5) Phối hợp liên ngành; (6) Giáo dục sức khoẻ.

Để quản lý nguy cơ sốt rét quay trở lại một cách hiệu quả, các quốc gia nên tập trung duy trì một hệ thống y tế với các dịch vụ y tế cơ bản, cũng như cung cấp các hoạt động hiệu quả cao nhằm đảm bảo phát hiện sớm, báo cáo bắt buộc khi phát hiện trường hợp bệnh mới và điều trị kịp thời tất cả các trường hợp sốt rét; xác định nguyên nhân sốt rét lan truyền trở lại; hành động ngay lập tức trong trường hợp phát hiện lan truyền sốt rét trở lại tại địa phương; và đo lường nguy cơ tái phát bệnh sốt rét bằng cách theo dõi khả năngcảm thụ và khả năng lây truyềnở các địa phương.

Hình 4. Các kỹ thuật tiềm năng được sử dụng trong giai đoạn ĐPSRQTL

Nguồn: https://malariajournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12936-020-03527-8

Các hoạt động phát hiện và can thiệp kịp thời ngăn chặn lan truyền sốt rét quay trở lại từ những trường hợp ngoại lai rất quan trọng,chiến lược ĐPSRQTL tại các nước đều tập trung tiếp cận theo phương pháp này, điều nàychứng minh hiệu quả củamô hình trong việc duy trì hiệu quả LTSR và ngăn chặn SRQTL.

Hình 5. Các biện pháp can thiệp sốt rét chính cho các hoạt động hợp tác biên giới
Nguồn: Addressing the challenge of controlling malaria across international border lines:
framework for a South Asia subregional cross-border collaboration network to eliminate malaria.
Geneva: World Health Organization; 2017

Tuy nhiên việc duy trì cácnăng lực này trong ĐPSRQLT, đòi hỏi phải có kinh phí, nguồn nhân lực phù hợp và cam kết bền vững ở các cấp.Do đó, sau khi bệnh sốt rét đã được loại trừ khỏi một quốc gia hoặc khu vực, cam kết chính trị và tài chính ở cấp quốc gia và địa phương cần được duy trì. Cũng như chương trình sốt rét nên được lồng ghép vào các chương trình y tế công cộng khác để duy trì chuyên môn kỹ thuật cần thiết, ngay cả khi các nhân viên chuyên trách không còn làm việc riêng về bệnh sốt rét.

Chẳng hạn như, tại Việt Nam, một số phân mục của chương trình sốt rét hiện nay phụ thuộc nhiều vào nguồn tài trợ của Quỹ Toàn cầu. Ví dụ, mua sắm phòng chống véc tơ, chẩn đoán và điều trị sốt rét, mà đây là những mặt hàng rất quan trọng để đạt được và duy trì loại trừ sốt rét hiện nay. Tuy nhiên, khoảng cách giữa nhu cầu kinh phí và kinh phí được cấp thực tế, ​​được dự đoán sẽ tăng lên đáng kể trong tương lai gần. Bắt đầu từ năm 2021, khoảng cách dự kiến ​​ngày càng lớn giữa nhu cầu kinh phícần thiết và kinh phí khả dụng. Khoảng trống tài chính đáng kể được dự đoán sau giai đoạn tài trợ RAI3 (2021-2023), nếu nguồn tài chính trong nước không tăng đáng kể để đáp ứng nhu cầu dự kiến ​​sau khi kết thúc chuỗi hỗ trợ này.Việt Nam gần đây đã chuyển đổi từ các chương trình quốc gia về y tế và dân số sang các chương trình “Mục tiêu y tế quốc gia”. Bệnh sốt rét đã bị loại bỏ khỏi chương trình Mục tiêu Y tế Quốc gia vào năm 2020. Những thay đổi này, kết hợp với nhu cầu tài chính cho ứng phó vớidịch bệnh khác, đã và đang là thách thức cho những cam kết và kinh phí để duy trình LTSR và ĐPSRQTL tại Việt Nam.

Hình 6. Kinh phí tài trợ cho phòng chống sốt rét đã nhận và dự kiến, giai đoạn 2016-2025, so với yêu cầu tài trợ của Kế hoạch hành động
 phòng chống sốt rét tại Việt Nam.
Nguồn: Vietnam Malaria Transition and Sustainability Assessment,NIMPE

Nếu thất bại trong việc kiểm soát và đề phòng sốt rét quay trở lại sẽ gây ra nhiều tổn thất to lớn cho các quốc gia, sức khoẻ cộng đồng và cuộc sống của người dân. Do đó, việc ĐPSRQTL là rất quan trọng. Các quốc gia gần đây đã loại trừ được sốt rét hoặc sắp tiến tới LTSR nên chủ động xây dựng các chiến lược ĐPSRQTL phù hợp với điều kiện, năng lực của chính quốc gia mình, cũng như việc học hỏitừ những kinh nghiệmcủaquốc gia khác, để duy trì tình trạng không còn bệnh sốt rét. Chiến lược ĐPSRQLTsẽ hiệu quả nếu tập trung vào việc giảm mức độ cảm thụ và khả năng lây truyền của một khu vực nào đó, vì nó xác định khả năng tái thiết lập lan truyền sốt rét. Do đó, mỗi quốc gia nên phát triển một chương trình ĐPSRQTL dựa vào dữ liệu giám sát dịch tễ học và côn trùng học bên cạnh các khuyến nghị chung do WHO cung cấp.

1.Bộ Y tế (2011), Chiến lược quốc gia Phòng chống và Loại trừ bênh sốt rét giai đoạn 2011-2020 và định hướng đến năm 2030, Hà Nội, 1-6.

2.Bộ Y tế (2014), Kế hoạch hoạt động ngăn chặn sốt rét kháng thuốc Artemisinin giai đoạn 2015-2017”, QĐ 4718/QĐ-BYT, 11/11/2014, Hà Nội, 1-20.

3.Bộ Y tế (2021), Hướng dẫn giám sát và phòng chống bệnh sốt rét, Hà Nội.

4.Dharmawardena P, Premaratne R, Mendis K, Wickemasinghe R, Rodrigo C, Harintheran A, et al. Effectiveness of passive case detection for imported malaria in a hospital setting in Sri Lanka during the prevention of re-introduction phase of malaria. IntHealth. 2019;11:64-70.

5.Gunasekera WMKT, Premaratne R, Fernando D, Munaz M, Piyasena MGY, Perera D, et al. A comparative analysis of the outcome of malaria case surveillance strategies in Sri Lanka in the prevention of re-establishment phase. Malar J. 2021;20:80.

6.Lin, Zr., Li, Sg., Sun, Xd.et al.Effectiveness of joint 3 + 1 malaria strategy along China–Myanmar cross border areas.BMC Infect Dis21, 1246 (2021). https://doi.org/10.1186/s12879-021-06920-z

7.Marinho-E-Silva M, Sallum MAM, Rosa-Freitas MG, Lourenço-de-Oliveira R, Silva-do-Nascimento TF. Anophelines species and the receptivity and vulnerability to malaria transmission in the Pantanal wetlands. Central Brazil Mem Inst Oswaldo Cruz. 2018;113:87-95.

8.Nasir, S.M.I., Amarasekara, S., Wickremasinghe, R. et al. Prevention of re-establishment of malaria: historical perspective and future prospects. Malar J 19, 452 (2020). https://doi.org/10.1186/s12936-020-03527-8

9.NIMPE, Vietnam Malaria Transition and Sustainability Assessment, http://shrinkingthemalariamap.org/sites/default/files/resources/vietnam-malaria-transition-and-sustainability-assessment-report.pdf

10.Schapira, A., Kondrashin, A. Prevention of re-establishment of malaria. Malar J 20, 243 (2021). https://doi.org/10.1186/s12936-021-03781-4

11.Sharma S, Verma R, Yadav B, Kumar A, Rahi M, Sharma A. What India can learn from globally successful malaria elimination programmes. BMJ Glob Health. 2022 Jun;7(6):e008431. doi: 10.1136/bmjgh-2022-008431. PMID: 35760440; PMCID: PMC9237895.

12.Tatarsky A, Aboobakar S, Cohen JM, Gopee N, Bheecarry A, Moonasar D, et al. Preventing the reintroduction of malaria in Mauritius: a programmatic and financial assessment. PLoS o­nE. 2011;6:e23832.

13.Teboh-Ewungkem MI, Ngwa GA. COVID-19 in malaria-endemic regions: potential consequences for malaria intervention coverage, morbidity, and mortality. Lancet Infect Dis 2021;21(1):5-6.

14.WHO(2014), Regional framework for prevention of malaria reintroduction and certification of malaria elimination, 2014-2020, Europe.

15.WHO (2017), A framework for malaria elimination.

16.WHO (2017), Addressing the challenge of controlling malaria across international border lines: framework for a South Asia subregional cross-border collaboration network to eliminate malaria.

17.WHO (2018), Malaria surveillance, mornitoring and evaluation: a reference manual.

18.WHO (2022), World malaria report 2021.

19.WHO (2023), Countries and territories certified malaria-free by who., https://www.who.int/teams/global-malaria-programme/elimination/countries-and-territories-certified-malaria-free-by-who

20.Wickremasinghe AR, Wickremasinghe R, Herath HDB, Fernando SD. Should chemoprophylaxis be a main strategy for preventing re-introduction of malaria in highly receptive areas? Sri Lanka a case in point. Malar J. 2017;16:102.

21.Xinyu Feng, Li Zhang, Hong Tu, Zhigui Xia. Malaria Elimination in China and Sustainability Concerns in the Post-elimination Stage[J].China CDC Weekly, 2022, 4(44): 990-994.doi:10.46234/ccdcw2022.201

22.Yang, HL., Baloch, Z., Xu, JW.et al.Malaria: elimination tale from Yunnan Province of China and new challenges for reintroduction.Infect Dis Poverty10, 101 (2021). https://doi.org/10.1186/s40249-021-00866-9

Các nội dung khác »

---

• Phân tích nguyên nhân tử vong do sốt rét tại các vùng trọng điểm và giải pháp khắc phục ở tỉnh Đắc Lắc (05/07/2005)