Tiếp theo Phần 1

CHẨN ĐOÁN NGUYÊN NHÂN GÂY VÀNG DA

Vàng kết mạc mắt, vàng da đi kèm

Để chẩn đoán ra nguyên nhân gây vàng da cần dựa vào cả tiền sử, khám thực thể lâm sàng và chỉ định các xét nghiệm cận lâm sàng, chẩn đoán hình ảnh(siêu âm, CT scan, MRI, hay cả nội soi maathj tụy ngược dòng và X-quang) để định hướng chính xác nguyên nhân gây ra.

- Về Tiền sử: Tiền sử để nghi ngờ nguyên nhân vàng da rất quan trọng, ví dụ như bệnh nhân uống nhiều rượu thì nghi ngờ bệnh gan do rượu, bệnh nhân nghiện ma túy thì nghi viêm gan do virus (gây nhiễm trùng cơ hội) hoặc bệnh nhân có dùng thuốc thì nghi ngờ vàng da do thuốc hay tổn thương gan do thuốc, bệnh nhân đau bụng từng cơn nghi ngờ tắc đường mật do sỏi khi đau vùng thượng vị chếch phải hay vùng đầu tụy-ống mật chủ Chauffard-Rivet;

- Khám lâm sàng: Khám thực thể lâm sàng là một khâu cần thiết trong thực hành lâm sàng bệnh lý gan mật-tiêu hóa nên cần khám toàn diện, tuy nhiên chú ý khám bụng tổng quát. U ổ bụng gợi ý vàng da do ung thư thâm nhiễm tế bào gan di căn. Gan cứng sẽ nghĩ nhiều đến xơ gan, gan cứng kèm nhiều nốt thì gợi ý ung thư gan.

- Xét nghiệm cận lâm sàng:

·Định lượng bilirubin máu là xét nghiệm đầu tay để xác định nguyên nhân gây vàng da. Bilirubin gián tiếp tăng đáng kể gợi ý tan máu, men gan tăng gợi ý viêm gan. Xét nghiệm gan khác như alkaline phosphate gợi ý bệnh lý tắc đường mật;

·Xét nghiệm dsinh hóa và miễn dịch máu: Định lượng nồng độ bilirubin có trong máu, cũng như đánh giá tình trạng men gan, tổng phân tích tế bào máu,  kiểm tra bạch cầu, hồng cầu, tiểu cấu, sắt huyết thanh, chức năng thận, ferritin, HbsAg, HbeAg, anti-HCV;

·Các chỉ điểm liên quan đến viêm gan virus, các giai đoạn viêm gan khác nhau, các chỉ điểm ung thư (cancer markers).

- Chẩn đoán hình ảnh có xâm nhập hoặc không:

·Siêu âm bụng là xét nghiệm đơn giản và an toàn để thăm dò các cơ quan trong ổ bụng nhằm phát hiện khối u trong gan hoặc sỏi mật.

+ Một số loại KST có liên đới đến thương tổn trên hệ thống gan mật và kể cả tụy (Hepatobiliary and pancreatic-involved parasite). Sán lá gan lớn Fasciola spp. hầu như có gây tổn thương nhu mô gan hoặc/ và đường mật, song hiếm khi gây tắc đường mật dẫn đến vàng da do tắc nghẽn đường mật do sán kẹt trong lòng đường mật, tỷ lệ gặp sán kẹt đường mật < 1/1000 ca trên lâm sàng;

+ Riêng sán lá gan nhỏ(Clonorchis sinensis, Opisthorchis viverrini, Opisthorchis felineus) phần lớn không gây các triệu chứng điển hình trên hệ gan mật nên thường bỏ sót ca bệnh, tuy nhiên kh nhiễm với tải lượng sán cao có thể gây tắc đường mật, thậm chí gây ung thư biểu mô đường mật (cholangiocarcinoma). Leishmania spp., Microsporidia spp., Cryptosporidium spp., giun đũa A. lumbricoidescũng có thể gặp gây thương tổn gan mật, thậm chí gây viêm và xơ hóa nhu mô gan;

·CT Scanner hữu ích trong phát hiện u gan, tụy và giãn ống mật.

Hình 6. Ung thư biểu mô đường mật do sán lá gan nhỏ | Nguồn: Banchob Spira, 2017

Vàng da lòng bàn tay, bàn chân do quá tải vitamine A

·Nguyên nhân vàng da ở lòng bàn tay và chân thường do tăng sản xuất bilirubin hoặc rối loạn thải trừ bilirubin toàn phần. Bạn nên đi khám để bác sĩ kiểm tra tình trạng gan mật với các xét nghiệm men gan, chức năng gan-mật, tình trạng nhiễm virus gây viêm gan, siêu âm, CT-scan hoặc MRI gan - mật;

·Một số loại thức ăn có thể gây tình trạng vàng da ở lòng bàn tay và chânnhư cà rốt, đu đủ chín, bí đỏ, quả gấc, xoài chín, hồng chín, cà chua, lòng đỏ trứng gà, một số rau vì các thực phẩm này có chứa hàm lượng β-caroten rất cao, khi vào cơ thể sẽ tạo thành vitamin A, dù rất cần cho sự phát triển của cơ thể, tăng cường sức đề kháng của cơ thể và giữ cho da đẹp, song nếu ăn liên tục, lượng caroten thừa không được cơ thể chuyển hóa hết sẽ gây tích lũy và ứ đọng ở gan dẫn đến chứng vàng da, ăn không tiêu, mệt mỏi. Tình trạng này không gây nguy hiểm và có thể tự kiểm soát sau khi điêu chỉnh chế độ ăn uống;

·Vàng da lòng bàn tay bàn chân có thể là do sắc tố mật tăng trong máu. Khi đó, không chỉ da lòng bàn tay mà cả lòng bàn chân, niêm mạc lưỡi và mắt đều có màu vàng, gọi chung là bệnh lý vàng da. Có rất nhiều nguyên nhân khác nhau khiến cho bệnh vàng da xuất hiện, chủ yếu do các cơ quan mật, gan và tụy trở nên bất thường;

·Một khi tế bào gan bị bị vỡ, tổn thương hoặc khu vực đường mật bị chèn, tắc nghẽn, bị viêm thì sắc tố mật sẽ tăng lên. Từ đó, gây ra tình trạng da bị vàng ở người, trong đó có vàng da lòng bàn tay. Một số nguyên nhân vàng da lòng bàn tay bàn chân có thể xuất hiện sau khi trẻ được sinh ra khoảng 24 giờ (đối với những trẻ sinh đủ tháng) hoặc trong 2 tuần (đối với những trẻ sinh non). Tình trạng này có tên gọi là vàng da sinh lý. Với các trường hợp này, chỉ số bilirubin trong máu không quá cao và mức độ vàng da ở trẻ cũng không quá nghiêm trọng;

·Do thiếu sắt: Do cơ thể bị thiếu máu do không được cung cấp đầy đủ sắt. Sắt rất cần thiết và quan trọng đối với cơ thể. Khi thiếu sắt, cơ thể thường đau đầu, mệt mỏi, chóng mặt và gây ảnh hưởng nhất định đến sự hoạt động của nhiều cơ quan;

·Vàng da do một số bệnh lý như: hồng cầu hình liềm, bệnh tan máu bẩm sinh… Khi những tế bào hồng cầu bị phá hủy quá nhanh dẫn đến lượng bilirubin trong máu được sinh ra quá mức khiến những tế bào gan sẽ không kịp thời chuyển hóa được lượng bilirubin này. Chính vì thế sẽ có hiện tượng bilirubin tích tụ trong máu gây vàng da.

·Do một số bệnh liên quan đến tế bào gan, chẳng hạn như ung thư gan, viêm gan, xơ gan,… Khi những tế bào gan bị suy giảm, bị tổn thương chức năng thì việc chuyển hóa bilirubin sẽ có nguy cơ cao dẫn tới ứ đọng bilirubin trong máu và gây vàng da. 

·Do một số bệnh về ống mật chủ chẳng hạn như ung thư đầu tụy, sỏi mật, ung thư túi mật, viêm tụy cấp, viêm đường dẫn mật, hẹp đường dẫn mật. Bình thường trong dịch mật chứa bilirubin sẽ được dẫn từ ống dẫn mật nhỏ về ống mật chủ. Trong trường hợp có tình trạng tắc nghẽn hoặc ống mật chủ hẹp thì dịch mật có nguy cơ tràn vào máu và gây ra vàng da.

CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT VÀNG DA

Hình 7. Tùy thuộc vào hình thái lâm sàng vàng da khác nhau sẽ đưa ra chẩn đoán phân biệt các bệnh
lý khác nhau gây nên vàng da

BIẾN CHỨNG VÀNG DA

Ngứa do vàng da có thể xảy ra cấp tính trên mỗi cá nhân nên bênh nhân trên da có các vết gãi trầy xước và mất ngủ. Điều naỳ dẫn đến nhiều bệnh nhân có xu hướng “tiêu cực”, thậm chí tự tử đã được báo cáo trên một số trường hợp.

Cần lưu ý các khó chịu mà bệnh nhân đang mắc phai đa số là do bệnh lý nền hơn là do dấu chứng vàng da xảy ra. Chẳng hạn, các tình trạng xuất huyết xảy ra không thể kiểm soát có thể xảy ra do tắc đường mật và khi đường mật bít tắt là một lý do gây nên vàng da. Thiếu vitamine trong cơ thể hoặc mức độ cung cấp thiếu có thể cản trở quá trình đông máu vì vitamine giúp quá trình đông máu.

Hình 8. Các loại vàng da, nguy cơ và thái độ xử trí | Nguồn: https://aminoco.com

MỘT SỐ YẾU TỐ NGUY CƠ

·Một bệnh lý nền nào đó gây vàng da, hoặc là gây sản sinh quá mức bilirubin hoặc ức chế gan từ sự bài tiết nó. Cả hai nguyên nhân này gây bilirubin tích tụ trong mô;

·Một số bệnh lý nền có thể dẫn đến vàng da: Viêm đường mật, viêm gan nặng, thiếu máu do tan máu, đường mật bị tắc, hội chứng Gilbert và xơ gan mật nguyên phát.

THÁI ĐỘ XỬ TRÍ VÀNG DA

Vàng mắt, vàng da

·Khi phát hiện bất cứ dấu hiệu bất thường nào của cơ thể là phải đến khám và theo dõi ở các CSYT và tại CSYT các bệnh nhân sẽ được đánh giá kỹ hơn tình trạng vàng da và làm các xét nghiệm để tìm ra nguyên nhân;

·Lưu ý màu vàng thường xuất hiện ở kết mạc đầu tiên và mức độ vàng da phụ thuộc vào nồng độ Bilirubin trong máu. Đây là do nguyên nhân rối loạn chuyển hóa trong cơ thể và khi có bất cứ rối loạn nào làm bilirubin tích tụ trong máu thì đều có thể gây ra vàng da, vàng mắt;

·Các lý do khác nhau sẽ được xác định để điều trị thích hợp bằng các liệu pháp khác nhau và hầu hết đều quan trọng, liệu pháp điều trị vàng da trên bệnh nhân tập trung vào các nguyên nhân hơn là tập trung vào xử lý triệu chứng;

·Các liệu pháp thông thường áp dụng để điều trị hội chứng vàng da gồm: Vàng da do thiếu máu là một tình trạng khi thiếu sắt trong máu, nên vàng da sẽ cải thiện khi cải thiện lượng sắt trong máu thông qua bổ sung sắt hoặc ăn các chế độ ăn, thức ăn có thành phần sắt;

·Các thầy thuốc khuyên sử dụng thuốc chống virus hoặc nhóm chứa steroid khi bệnh nhân chẩn đoán bị vàng da do viêm gan;

·Vàng da do tắc nghẽn có thể điều trị băng phẩu thuật để giải quyết vấn đề tác nghẽn (dây chằng bất thường hoặc sỏi, viêm phù nề, ung thư di căn);

·Nếu vàng da do thuốc thì phải dừng thuốc và thay thế liệu pháp thuốc khác;

·Vàng da liên quan đến suy giảm chức năng gan, bệnh nhân nên được chăm sóc về gan mật trong điều kiện tốt nhất thông qua tập thể dục thường xuyên, ăn uống chế độ cân đối, tránh các thực phẩm gây hại gan và không dung rượu bia;

·Điều trị vàng da sẽ được tiến hành khi xác định được nguyên nhân và có phương pháp điều trị đặc hiệu, có thể là điều trị nội khoa hoặc điều trị ngoại khoa.Vàng da, vàng mắt là một triệu chứng quan trọng trọng nhiều bệnh, liên quan nhiều đến các bệnh lý về hồng cầu, gan, mật hoặc một số tác hại của thuốc với nhiều mức độ và bệnh cảnh từ nhẹ đến nghiêm trọng. Nên đi khám sớm khi chỉ cần có triệu chứng vàng da, củng mạc mắt ánh vàng hoặc chỉ khi nước tiểu vàng sậm.

Vàng da lòng bàn tay, bàn chân đơn thuần

·Để điều trị vàng da lòng bàn tay, bàn chân có kết quả, cần tìm ra nguyên nhân gây bệnh chính xác. Tùy từng trường hợp, người bệnh có thể được chỉ định phẫu thuật hoặc điều trị nội khoa loại bỏ sỏi;

·Nếu bệnh vàng da do tình trạng thiếu sắt hoặc ăn quá nhiều thực phẩm chứa caroten, beta-caroten thìnên bổ sung sắt hoặc giảm bớt lượng thực phẩm có chứa nhiều caroten, beta-caroten trong chế độ ăn hàng ngày. 

Các nội dung khác »

---

• Phân tích nguyên nhân tử vong do sốt rét tại các vùng trọng điểm và giải pháp khắc phục ở tỉnh Đắc Lắc (05/07/2005)