Trong năm 2015, Việt Nam cũng như nhiều quốc gia trên thế giới cùng lúc phải đương đầu với hai loại dịch bệnh cùng do muỗi Aedes truyền là sốt xuất huyết và Zika, điều khó khăn hơn nữa là cả hai dịch bệnh này đều chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, chưa có vaccine phòng chống nên biện pháp phòng tránh hiệu quả nhất là phòng tránh muỗi truyền bệnh đốt. WHO dự báo đây là hai “dịch bệnh nóng” trongnăm 2016 cần có biện pháp ngăn chặn khẩn cấp mang tính toàn cầu.
Dịch bệnh do sốt xuất huyết Dengue
Theo Bộ Y tế (MOH), dịch bệnh sốt xuất huyết đang bùng nổ tại nhiều nước trên thế giới và đang là vấn đề y tế công cộng mang tính toàn cầu hiện nay được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đánh giá là một trong những bệnh do véc tơ truyền (vector-born diseases) quan trọng nhất. WHO cho biết kể từ khi được phát hiện vào những năm 50 của thế kỷ trước, dịch bệnh sốt xuất huyết liên tục lan rộng đến nay đã lưu hành ở 128 quốc gia thuộc các khu vực có khí hậu nhiệt đới và á nhiệt đới như Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương, châu Mỹ, châu Phi với ước tính khoảng 390 triệu ca mắc mỗi năm, tăng gấp 30 lần trong vòng 50 năm qua. Tình hình dịch bệnh sốt xuất huyết không ổn định phụ thuộc vào nhiều yếu tố như thời tiết khí hậu, lượng mưa trong năm.
Phun hóa chất diệt muỗi vằn Aedes
Thống kê của WHO trong 9 tháng năm 2015 cho thấy sốt xuất huyết gia tăng ở rất nhiều quốc gia, nhất là khu vực châu Á Thái Bình Dương. Tại Malaysia với dân số 26 triệu người nhưng số ca mắc và tử vong do số xuất huyết đã ghi nhận 85.488 ca mắc, trong đó có 234 tử vong (tăng 21.5% so với cùng kỳ năm 2014. Tại Philippines ghi nhận 65.421 ca mắc, trong đó có 193 tử vong (tăng 10.2% so với cùng kỳ năm 2014). Tại Singapore, ghi nhận 7.136 ca mắc, không có tử vong. Tại Cambodia ghi nhận 7.799 ca mắc, trong đó có 16 tử vong, số mắc tăng 350 % so với cùng kỳ năm 2014. Tại Lao PDR ghi nhận 1.183 ca mắc, Australia ghi nhận 1.305 ca mắc, tại Samoa ghi nhận 630 ca mắc, tại Ấn Độ ghi nhận 6.500 ca mắc và 25 tử vong. Tại Việt Nam, năm 2015 ghi nhận 82.000 ca mắc, trong đó có 52 tử vong tại 53 tỉnh/thành phố, số mắc cao hơn so với cùng kỳ năm 2014 (năm 2014 là năm có số mắc thấp nhất trong vòng 10 năm qua) nhưng đều thấp hơn sới với tất cả các năm trước và có nguy cơ tiếp tục gia tăng nếu không triển khai quyết liệt các biện pháp phòng chống. Tuy nhiên, so với giai đoạn 5 năm Bộ Y tế cho rằngtỷ lệ mắc đã giảm sâu từ 148/100.000 dân (1980-2000) xuống còn 117/100.000 dân (2006-2010) và 71/100.000 dân (2011-2014), tỷ lệ chết/mắc cũng giảm từ 0,52% xuống dưới 0,08%. Trung bình năm 2015, tỷ lệ này là 0,064%, thấp hơn so với một số nước trong khu vực như Malaysia (0,273%) Philippines (0,295%), Cambodia (0,205%)
Bản đồ phân bố bệnh sốt xuất huyết trên thế giới của WHO năm 2015
Dịch bệnh do virus Zika
Ngày 3/2/2016. Tổng giám đốc WHO tóm tắt kết quả cuộc họp của Ủy ban khẩn cấp liên quan đến chứng đầu nhỏ và hội chứng Guillain-Barré do virus Zika (WHO Director-General summarizes the outcome of the Emergency Committee regarding clusters of microcephaly and Guillain-Barré syndrome.
 |
Bản đồ các quốc gia và vùng lãnh thổ ghi nhận sự lây lan vi rút Zika trong vòng 2 tháng qua
(đến ngày 03/02/2016) |
Thông báo về các chùm ca bệnh của WHO
Theo thống kê của WHO trong năm 2015-2016, sự xuất hiện của vi rút Zika gia tăng đột biến. Trước đó vào cuối năm 2014, Brasil phát hiện chùm ca bệnh sốt phát ban liên quan đến vi rút Zika ở khu vực Đông Bắc Brasil và được khẳng định mối liên quan vào tháng 4/2015 đến tháng 10/2015 bang Bahia thông báo 56.318 trường hợp nghi ngờ nhiễm vi rút Zika; do tốc độ dịch lây lan nhanh, nước này quyết định giám sát từng ca bệnh do vi rút Zika qua đó ước tính có khoảng 500.000 đến 1.500.000 trường hợp nhiễm vi rút Zika từ khu vụ xảy dịch. Sau Brasil, Colombia là nước có sự lây nhiễm rộng rãi vi rút Zika với 20.297 ca đến 23/01/2016 tính từ trường hợp nhiễm đầu tiên vào tháng 10/2015.
 |
Bản đồ các quốc gia và vùng lãnh thổ ghi nhận sự lây lan vi rút Zika trong vòng 9 tháng qua
(đến ngày 03/02/2016) |
Chỉ tính riêng tại khu vực châu Mỹ đến 04/02/2016 đã có 26 quốc gia và vùng lãnh thổ thông báo có sự lây lan vi rút Zika, vào tháng 10/2015 Cape Verde-một đảo ngoài khơi Tây Phi cũng thông báo ghi nhận trường hợp nhiễm vi rút Zika. Theo thông báo của Trung tâm dự phòng và kiểm soát dịch bệnh châu Âu (eCDC) đến tháng 2/2016 đã có 36 quốc gia và cùng lãnh thổ đã ghi nhận vi rút Zika, trong đó đặc biệt đáng lưu ý là có 2 quốc gia láng giềng với Việt Nam là Trung Quốc và Thái Lanđã xác nhận các ca bệnh do virus Zika.
Bản đồ quốc gia và vùng lãnh thổ lưu hành vi rút Zika (2007-2016)
Các trường hợp mắc chứng đầu nhỏ (microcephaly)
Theo WHO và MOH, chứng đầu nhỏ ((microcephaly) là một triệu chứng chỉ tình trạng vòng đầu của trẻ nhỏ hơn vòng đầu trung bình so với trẻ cùng tuổi, giới và tuổi thai. Định nghĩa chứng đầu nhỏ hiện nay vẫn chưa được thống nhất, một số tác giả cho rằng chứng đầu nhỏ khi vòng đầu dưới 2 độ lệch chuẩn so với vòng đầu trung bình trong khi một số khác chọn mốc dưới 3 đô lệch chuẩn trong khi nhiều thầy thuốc đòi hỏi vòng đầu của trẻ cần phải được hiệu chỉnh theo tuổi thai đối với trẻ đẻ non cũng như vòng đầu của cha mẹ. Vào tháng 10/2015, Bộ Y tế Brasil thông báo có sự gia tăng bất thường số trường hợp mắc chứng đầu nhỏ ở bang Pernambuco thuộc khu vực Đông Bắc Brasil. Trong khoảng thời gian 2001-2014, hàng năm Brasil ghi nhận trung bình khoảng 163 trường hợp mắc chứng đầu nhỏ. Trong năm 2015, quốc gia này đã ghi nhận 4.783 trường hợp mắc chứng đầu nhỏ hoặc có sự bất thường hệ thần kinh trung ương, trong đó có 76 trường hợp tử vong.
Ngành Y tế Brasil đã điều tra 1.113 trường hợp trong số 4.783 trường hợp mắc chứng đầu nhỏ, kết quả cho thấy 709 trường hợp không liên quan, 17 trường hợp có kết quả xét nghiệm nhiễm vi rút Zika và 387 trường hợp có sự nhiễm trùng bẩm sinh. Trong số 17 trường hợp xét nghiệm có nhiễm vi rút Zika, có 2 trường hợp bị xảy thai và 15 trường hợp vẫn còn sống; tất cả các trường hợp này đều sống khu vực Đông Bắc Brasil. Trong số 76 trường hợp tử vong do bất thường hệ thần kinh trung ương, 5 trường hợp tìm thấy vi rút Zika trong phủ tạng. Mặc dù các trường hợp mắc chứng đầu nhỏ có sự liên quan về thời gian xảy ra vu dịch Zika, những điều tra tích cực và các nghiên cứu vẫn cần được tiếp tục được tiến hành để có hiểu biết đầy đủ hơn sự liên hệ tiềm ẩn này. Cùng với sự gia tăng các trường hợp mắc chứng đầu nhỏ ở Brasil, một điều tra tại French Polynesia cũng chỉ ra rằng có sự gia tăng các trường hợp bất thường hệ thần kinh trung ương ở trẻ em sinh trong khoảng tháng 3/2014 đến tháng 5/2015. Có 18 trường hợp được báo cáo trong đó có 9 trường hợp mắc chứng đầu nhỏ; trong khi đó hàng năm chỉ ghi nhận 0-2 trường hợp. Vào ngày 08/01/2016, bang Hawaii cũng ghi nhận 2 trường hợp xét nghiệm khẳng định nhiễm vi rút Zika do Trung tâm dự phòng và kiểm soát dịch bệnh Hoa Kỳ (USCDC) thực hiện ở trẻ sơ sinh bị mắc chứng đầu nhỏ tại bệnh viện Oahu, người mẹ dường như bị nhiễm vi rút Zika khi du lịch tại Brasil vào tháng 5/2015, không có sự lưu hành vi rút Zika tại Hawaii.
Các trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré (Guillain-Barré syndrome)
Theo WHO và MOH, hội chứng Guillain-Barré là một chứng rối loạn do hệ thống miễn dịch của cơ thể tấn công một phần hệ thần kinh ngoại biên. Những triệu chứng đầu tiên của hội chứng này bao gồm nhiều cấp độ của những cảm giác suy yếu hoặc tê buốt ở hai chân, những cảm giác suy yếu và bất thường thường lan truyền tới hai cánh tay và phần trên của cơ thể. Trong bối cảnh vụ dịch Zika tại Brazil, Colombia, El Salvador, Suriname, và Venezuela, đã có những báo cáo về sự gia tăng các trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré. Tương tự đối với French Polynesia tại vụ dịch năm 2013 - 2014. Vào tháng 7/2015, Brazil báo cáo ghi nhận nhiều bệnh nhân mắc các hội chứng thần kinh có tiền sử trước đó nhiễ vi rút Zika tại bang Bahia. Có 76 trường hợp được phát hiện trong đó có 42 trường hợp (55%) mắc hội chứng Guillain-Barré, trong số này có 26 (62%) có tiền sử nhiễm vi rút Zika. Thêm vào đó, có 7 trường hợp mắc các hội chứng về thần kinh có xét nghiệm dương tính với vi rút Zika trong tháng 11/2015. Trong năm 2015, 1.708 trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré được phát hiện trên tại Brasil tăng 19% so với năm 2014 (1.439 trường hợp), mặc dù không phải tất cả các bang của Brasil đều ghi nhận số mắc tăng. Trong tháng 2/2016, đầu mối IHR của Colombia cũng thông báo sự gia tăng của hội chứng Guillain-Barré, riêng trong 5 tuần đầu năm 2016 đã ghi nhận 86 trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré so với trung bình mắc 242 trường hợp/năm của những năm trước. Trong thời gian 01/12/2015 đến 06/01/2016 El Salvador đã thông báo ghi nhận 46 trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré, trong đó có 2 trường hợp tử vong; trong khi đó số mắc trung bình cả năm là 169. 25 trường hợp (54%) là nam giới và 35 trường hợp (76%) ở độ tuổi trên 30. Trong số 22 bệnh nhân có đủ thông tin, 12 trường hợp (54%) có biểu hiện sốt và phát ban trong vòng 15 ngày trước khi có các biểu hiện của hội chứng Guillain-Barré. Các cuộc điều tra đang được tiến hành để tìm hiểu nguyên nhân của việc nhiễm khuẩn. Kể từ trường hợp nhiễm vi rút Zika đầu tiên vào tháng 11/2015 đến 31/12/2015 cơ quan y tế Salvadoran đã phát hiện 3. 836 trường hợp nghi ngờ nhiễm vi rút Zika. Vào 29/01/2016, cơ quan y tế Suriname cũng thông báo có sự gia tăng trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré với 10 trường hợp mắc, trong đó có 3 trường hợp mắc trong 3 tuần đầu năm 2016, trong khi trước đó chỉ ghi nhận trung bình 4 trường hợp/năm.
Tại French Polynesia, đã có 8.750 trường hợp nghi ngờ nhiễm vi rút Zika, trong đó có 383 trường hợp xét nghiệm dương tính với vi rút Zika. Trong đó có 74 trường hợp có các hội chứng về thần kinh sau khi nhiễm vi rút Zika và có 42 trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré. Trong số 42 trường hợp mắc hội chứng Guillain-Barré có 88% trường hợp có nhiễm vi rút Zika. Phân tích hồi cứu cho thấy cả 42 trường hợp đều có dương tính với vi rút sốt xuất huyết Dengue và vi rút Zika.
Phát biểu của Tổng Giám đốc WHO vềchứng đầu nhỏ và hội chứng Guillain-Barré
Tóm tắt kết quả cuộc họp của Ủy ban khẩn cấp liên quan đến chứng đầu nhỏ và hội chứng Guillain-Barré do virus Zika, Tổng Giám đốc WHO Tiến sĩ Margaret Chan tuyên bố để xác định mối liên quan giữa virus Zika với sự gia tăng các rối loạn thần kinh và dị tật ở trẻ sơ sinh, bà đã triệu tập một cuộc họp của Ủy ban khẩn cấp, theo Điều lệ Y tế Quốc tế (International Health Regulations_IHR) để thu thập ý kiến về mức độ nghiêm trọng của mối đe dọa đối với sức khỏe liên quan tới diễn biến lây lan của bệnh do vi-rút Zika tại châu Mỹ Latinh và vùng Caribê qua hội nghị trực tuyến (Teleconference). Bà Chan cho biết để đánh giá mức độ đe dọa, 18 chuyên gia và cố vấn đã xem xét cụ thể sự tương quan mạnh, về mặt thời gian và không gian, giữa nhiễm vi-rút Zika và sự gia tăng các trường hợp dị tật bẩm sinh và các biến chứng thần kinh được phát hiện. Các chuyên gia đồng ý rằng mối quan hệ nhân quả giữa nhiễm vi-rút Zika trong thai kỳ và dị tật đầu nhỏ là hết sức đáng ngờ, mặc dù chưa được khoa học chứng minh và tất cả đều đồng ý sự cấp thiết trong việc điều phối các nỗ lực quốc tế để tiến hành điều tra và tìm hiểu rõ hơn về mối tương quannày. Các chuyên gia cũng xem xét các hình thức lây truyền gần đây và sự phân bố địa lý rộng lớn của các loài muỗi có thể truyền vi-rút. Việc chưa có vắc-xin cũng như các xét nghiệm chẩn đoán nhanh, tin cậy cũng như thiếu miễn dịch trong cộng đồng ở các nước mới bị ảnh hưởng được cũng là những lý do gây quan ngại. Sau khi xem xét các bằng chứng, Ủy ban thông báo rằng chùm ca bệnh dị tật đầu nhỏ và các bệnh lý thần kinh khác được ghi nhận gần đây tại Brazil, tiếp sau một chùm ca bệnh tương tự ở Polynesia thuộc Pháp vào năm 2014, tạo thành một "sự kiện bất thường" (extraordinary event) và là một mối đe dọa sức khỏe công cộng đối với những nơi khác trêm thế giới. Theo quan điểm của các chuyên gia, cần có sự phối hợp quốc tế trong công tác ứng phó để giảm thiểu mối đe dọa ở các nước bị ảnh hưởng và làm giảm nguy cơ lây lan quốc tế, các thành viên của Ủy ban nhất trí rằng sự kiện này hội đủ các điều kiện đối với một Tình trạng y tế công cộng khẩn cấp gây quan ngại quốc tế và Tổng Giám đốc WHO cũng đã chấp nhận lời khuyên này, đồng thời công bố chùm ca bệnh dị tật đầu nhỏ và các bệnh lý thần kinh khác được ghi nhận gần đây tại Brazil, tiếp sau một chùm ca bệnh tương tự ở Polynesia thuộc Pháp vào năm 2014, tạo thành một tình trạng y tế công cộng khẩn cấp gây quan ngại quốc tế (Public Health Emergency of International Concern). Bà Chan cho rằng sự phối hợp quốc tế trong ứng phó là hết sức cần thiết nhằm tăng cường giám sát, phát hiện các trường hợp nhiễm vi-rút, các dị tật bẩm sinh và các biến chứng thần kinh, tăng cường sự kiểm soát các quần thể muỗi và thúc đẩy việc phát triển các xét nghiệm chẩn đoán và vắc-xin để bảo vệ người dân có nguy cơ, đặc biệt là trong thời kỳ mang thai. WHO nhận thấy không có cơ sở về y tế công cộng cho việc khuyến cáo hạn chế về du lịch hoặc thương mại để ngăn chặn sự lây lan của vi-rút Zika do đó vào thời điểm này WHO không khuyến cáo hạn chế đi lại và sàng lọc tích cực hành khách khi đến cảng biển, sân bay, giao cắt đất liền tại các quốc gia không bị ảnh hưởng và không có chung đường biên giới với các quốc gia bị ảnh hưởng. Theo WHO, biện pháp bảo vệ quan trọng nhất là sự kiểm soát quần thể muỗi và ngăn ngừa muỗi đốt cho những người có nguy cơ, đặc biệt là phụ nữ mang thai tới các vùng có dịch bệnh do virus Zika lưu hành.
Tổng Giám đốc WHO cảnh báo thế giới phải sớm ngăn chặn virus Zika
Các hoạt động đáp ứng của WHO
WHO dự báo khoảng 3 đến 4 triệu người sẽ bị nhiễm virus Zika ở khu vực châu Mỹ trong năm nay và cho biết một đáp ứng mang tính toàn cầu cần được thực hiện để giám sát và đánh giá sự lưu hành của vi rút Zika tại các khu vực sẽ hỗ trợ các quốc gia trong việc truyền thông nguy cơ về vi rút Zika và sự liên quan với các trường hợp chứng đầu nhỏ cũng như các bất thường về thần kinh; xây dựng năng lực phòng chống và đáp ứng dịch, cung cấp sự hỗ trợ và chăm sóc những trường hợp bị biến chứng nặng, xác định các bằng chứng khoa học và giảm thiểu những khoảng trống thông tin về vi rút Zika. Tuy nhiên, do các bằng chứng khoa học chưa được hiểu biết đầy đủ, đáp ứng toàn cầu và đầy đủ nguồn lực với sự điều tra nhanh để hiểu biết và sau đó giảm thiểu tác động của dịch bệnh do vi rút Zika, đặc biệt là các hội chứng thần kinh và các biến chứng khác.