“Gót Achilles” của ký sinh trùng sốt rétAFP đưa tin Viện Wellcome Trust Sanger ở Cambridge đã công bố khám phá có thể giúp đặt dấu chấm hết cho căn bệnh sốt rét trên toàn cầu.
Chuyên gia của Viện Sanger đã phát hiện được thành phần chủ chốt trong tế bào hồng cầu đóng vai trò quan trọng để ký sinh trùng sốt rét có thể hoàn tất vòng đời bên trong cơ thể người bệnh. Trên thực tế, giới chuyên gia cuối cùng cũng đã xác định được “gót Achilles” của ký sinh trùng chết người này. Điều đó đồng nghĩa với khả năng tạo ra được vắc xin chặn đường phát triển của chúng, và các nhà nghiên cứu cho rằng có thể giúp ngăn chặn được căn bệnh bùng phát cũng như chống lây nhiễm. Sốt rét là một trong những “sát thủ” sơ sinh khét tiếng nhất thế giới.
Gần 1 triệu người thiệt mạng mỗi năm vì căn bệnh này tại vùng hạ Sahara, trong đó hầu hết là trẻ em. Tuy nhiên, vòng đời của ký sinh trùng vô cùng phức tạp khiến giới khoa học gặp khó khăn trong việc chế tạo được vắc xin hoạt động hiệu quả. Với phát hiện của Viện Sanger, bí mật này đã bị phá vỡ, cho phép các chuyên gia có thể bắt tay vào việc nghiên cứu và sản xuất vắc xin thế hệ mới.
Bệnh sốt rét có nguy cơ bùng phát mạnh ở Nigeria
Phát biểu nhân Ngày sốt rét thế giới 2012, Bộ trưởng Y tế Nigeria, giáo sư onyebuchi Chukwu cho biết hơn 150 triệu người dân Nigeria có nguy cơ lây nhiễm hoặc mang virus sốt rét, chiếm gần 90% dân số nước này. Một cuộc khảo sát thống kê về bệnh sốt rét được tiến hành năm 2010 tại Nigeria cho thấy, khoảng 52% trẻ em từ 6 tháng tuổi đến 5 tuổi được thử phản ứng chẩn đoán nhanh đã có kết quả dương tính với bệnh sốt rét, đặc biệt tại khu vực nông thôn hẻo lánh tỷ lệ này lên tới khoảng 55,9 %.
Giáo sư onyebuchi Chukwu nhấn mạnh bệnh sốt rét đang là thách thức lớn và gánh nặng cho công tác y tế, xã hội của quốc gia có dân số lớn nhất châu Phi. Bệnh sốt rét là nguyên nhân chiếm khoảng 30% số trường hợp tử vong ở trẻ em tại Nigeria hiện nay. Các chuyên gia tính toán rằng bệnh sốt rét đã làm thiệt hại cho nền kinh tế châu Phi khoảng 12 tỷ USD/năm. Đối với Nigeria, bệnh sốt rét đã làm giảm 1% Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của nước này mỗi năm.
Một bước tiến gần hơn trong việc ngăn chặn sự lan truyền bệnh sốt rét
Ngày 21 tháng 2 năm 2012, trên Plos Medicine đã đăng tải kết quả nghiên cứu “so sánh tác dụng của các thuốc sốt rét trên từng giai đoạn trong chu kỳ phát triển của ký sinh trùng sốt rét “ của tổ chức phi lợi nhuận đầu tư cho sốt rét nhiều năm qua Medicines for Malaria Venture (MMV).
MMV và các đối tác đã hoàn thành lần đầu tiên việc so sánh toàn bộ các thuốc sốt rét hiện có và đang thử nghiệm về đích tác động của các thuốc này trong phát triển của ký sinh trùng sốt rét (KSTSR). Kết quả này cung cấp những thông tin còn thiếu để phát triển thuốc sốt rét mới, có thể ngăn chặn sự lan truyền KSTSR từ người sang người.
Hiện tại đích tác động của đa số các thuốc sốt rét là giai đoạn trong máu của KSTSR, bởi vì đây là giai đoạn gây ra các triệu chứng lâm sàng. Tuy nhiên để có thể ngăn chặn sự lan truyền KSTSR, cần phải diệt được KST ở nhiều giai đoạn trong chu kỳ phát triển, cụ thể là giai đoạn hữu tính và giai đoạn phát triển trong muỗi.
Nhóm nghiên cứu đã sử dụng các loài KSTSR của người và động vật để đo lường hoạt động của các thuốc sốt rét đối với toàn bộ các giai đoạn của chu kỳ phát triển KSTSR, kể cả giai đoạn thoát roi của giao bào đực ở P. falciparum, hình thành trứng di động ở P.berghei, tạo ra nang noãn ở P. berghei và P. falciparum và giai đoạn phát triển trong gan của P. yoelii.
Nhóm nghiên cứu đã so sánh hoạt động của từng thuốc tương ứng với mỗi bước trong mô hình thí nghiệm để xác định chính xác thuốc tác động vào giai đoạn nào. Kết quả cho thấy: các endoperoxides như OZ 439, thuốc hiện đang trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng giai đoạn IIa, và một 8-aminoquinoline mới, NPC-1161B, chứng tỏ khả năng ngăn chặn sự lan truyền KSTSR. Cụ thể OZ 439 có tác dụng ngăn chặn sự trưởng thành của giao bào/hình thành giao tử và tác động lên sự tạo thoa trùng, lumefantrine làm suy giảm sự phát triển KSTSR trong cơ thể muỗi, và NPC 1161B có tác dụng ngăn chặn phát triển thoa trùng.
Một số thuốc có sẵn trong danh mục thuốc sốt rét hiện nay như pyronaridine và atovaquone thì ngoài đích tác động là giai đoạn trong máu, chúng có thể tác động thêm tới giai đoạn trong gan và giai đoạn hữu tính trong chu kỳ phát triển KSTSR.
Ông Tim Wells, trưởng ban khoa học của MMV, phát biểu: “các khám phá này là then chốt trong việc giúp lựa chọn và kết hợp những phân tử thế hệ tiếp theo để kế tục liệu pháp thuốc phối hợp với artemisinin và sẽ giúp hướng tới thanh toán bệnh sốt rét. Khi dữ liệu hoàn chỉnh chúng ta sẽ có một mốc chuẩn để đánh giá những phân tử thuốc mới ” .
Tóm tắt con đường tác động của phần lớn các thuốc sốt rét trong chu kỳ phát triển của Plasmodium spp. ở ba giai đoạn chính: chu trình tại gan, trong hồng cầu và trong cơ thể muỗi. Thuốc ngăn chặn sự phát triển các thể KSTSR đặc trưng cho mỗi giai đoạn được liệt kê trong hộp tương ứng. Biểu tượng ngôi sao nhấn mạnh những thuốc trong phác đồ phối hợp artemisinin chính: xanh lá cây, Coartem (Artemether plus Lumefantrine); màu đỏ Pyramax (pyronaridine plus artesunate); màu cam (Euartesim_một dạng thuốc DHA plus Piperaquine), màu xanh da trời (Artesunate plus Amodiaquine_ASAQ).
Châu Phi sẽ có vaccine chống sốt rét vào năm 2015
Các nhà khoa học thế giới đang tiến hành thử nghiệm vaccine chống sốt rét đầu tiên mang tên RTS,S. Loại vaccine đầu tiên chống sốt rét này sẽ góp phần bảo vệ trẻ em và trẻ sơ sinh trong những khu bị dịch sốt rét tại châu Phi vào năm 2015.
Trong đợt thử nghiệm vaccine chống sốt rét sẽ có 16.000 trẻ em từ 6 tuần tuổi đến 17 tháng tuổi của 7 nước châu Phi gồm Buốckina Faso, Gabon, Ghana, Kênia, Malauy, Môdămbích và Tanzania. Các em này có sức khỏe tốt và sẽ được giám sát trong vòng 32 tháng. Đây là giai đoạn ba của thử nghiệm lâm sàng vaccine RTS,S chống lại một cách đặc hiệu 4 ký sinh trùng gây bệnh sốt rét ở người. Những kết quả của giai đoạn 2 thử nghiệm lâm sàng vaccine này cho thấy hiệu quả 53% ở trẻ trên 1 tuổi và 65% ở các bé đang trong thời kỳ bú mẹ. Đây là hai nhóm dễ bị mắc bệnh sốt rét nhất.
Loại vaccine RTS,S sản xuất nhằm phục vụ châu Phi vì nơi đây có nguy cơ cao bùng phát dịch sốt rét, căn bệnh gây tử vong cao nhất thế giới. Riêng châu Phi có khoảng 900.000 người chết vì sốt rét mỗi năm, phần lớn trong số này là trẻ em dưới 5 tuổi.
Một loài muỗi mới gây bệnh sốt rét tại Cameroon
Các nhà nghiên cứu cho biết họ đã phát hiện ra một loài muỗi mới có mang trong người ký sinh gây sốt rét tại một làng ở phía bắc Cameroon. Trước đây tại đất nước trung Phi này đã có đến 4 loài muỗi mang mầm bệnh sốt rét. Phát hiện này do một nhóm các nhà khoa học người Pháp và Cameroon thực hiện khi họ thu thập những mẫu của muỗi Alnopheles từ 5 địa phương và phát hiện ra một mẫu muỗi khác lạ ở làng Oveng, nằm gần biên giới Gabon và Guinea Xích Đạo. Phát hiện đã được công bố trên tạp chí Côn trùng học y khoa tháng 7.
Loài muỗi tìm thấy tại làng Oveng hoạt động rất mạnh vào lúc chiều tà và cắn những người sống dọc bờ sông. Người ta rất khó kiếm ra loại muỗi này trong nhà, nhưng nó lại mang trên mình loại trùng sốt rét chết người nhất. Các nhà khoa học cho biết họ cũng đã tìm được một loài tương tự tại Gabon và Guinea Xích Đạo.
Tại Cameroon có từ 35-40% những cái chết tại bệnh viện là do sốt rét và căn bệnh này cũng là nguyên nhân của khoảng 40% trường hợp tử vong của trẻ từ 0-5 tuổi.
Ký sinh trùng sốt rét có từ 16 triệu năm trước
Các nhà khoa học đã xác định chính xác thời điểm tiến hóa của sốt rét, một trong những loài ký sinh trùng gây ra thảm họa bệnh tất lan rộng nhất thế giới từ 16 triệu năm trước. Hiểu biết về nguồn gốc dòng/giống phát triển của những loại mầm bệnh, hay các thực thể gây bệnh là nguyên lý cơ bản để hiểu rõ quá trình phát triển và gây hại nghiêm trọng của chúng.
Theo các nghiên cứu trước đây, nguồn gốc của bệnh sốt rét ở người chỉ mới xuất hiện từ cách đây 10.000 cho đến vài triệu năm. Tuy nhiên, trong nghiên cứu vừa đăng tải trên tạp chí Nature, nhà sinh học Robert Ricklefs thuộc ĐH Missouri-StLouis và Diana Outlaw thuộc ĐH Mississipi (Mỹ) đã phát hiện một loại đồng hồ phân tử trong ký sinh trùng sốt rét, cung cấp thời điểm chính xác hơn.
Bằng cách cấy ghép DNA, các nhà khoa học đã có một phương pháp thống kê mới để hiểu rõ quá trình tiến hóa của ký sinh trùng. Họ phát hiện ra, một gien chìa khóa trong ký sinh trùng sốt rét đã tiến hóa với tỉ lệ 60% so với gien cùng loại trong vật chủ. Xác định được tỉ lệ tiến hóa của gien ở vật chủ (là các loài động vật có xương sống), các nhà sinh vật học đã tính toán, loại ký sinh trùng sốt rét ngày nay đã bắt đầu đa dạng hóa biến thể trên các loài thú có vú, chim và bò sát từ 16 triệu năm trước. Loài người cổ đại trở thành vật chủ cho loài ký sinh này từ 2,5 triệu năm trước.
Ricklefs nói: “Ký sinh trùng sốt rét gần như phát triển song hành với lịch sử nhiều loài, trong đó có con người. Chúng là nguyên nhân bệnh dịch phổ biến từ khi con người hoạt động nông nghiệp và tập trung dân cư”. Ông Alan Tessier, giám đốc chương trình Sinh học môi trường, cơ quan tài trợ cho nghiên cứu phát biểu: “Phát hiện này vô cùng quan trọng khi cung cấp tiến hóa của bệnh sốt rét. Nó góp phần giải mã bí ẩn liên quan đến việc thay đổi vật chủ tạo nên sự đa dạng trong bệnh sốt rét”.
Lưới chống sốt rét chưa bao giờ đủ sành điệu để có thể lên bìa của tạp chí Vogue. Tuy nhiên, mọi chuyện có thể thay đổi nhờ sáng kiến mới của Đại học Cornell (Mỹ). Trang CNET đưa tin, các nhà khoa học tại đây vừa phát triển một loại áo được tẩm hóa chất chống côn trùng liều cao, giúp người mặc tránh xa các tác nhân gây bệnh truyền nhiễm nguy hiểm như sốt rét. Trang phục này bao gồm một áo bodysuit một mảnh màu sắc rực rỡ, được nhuộm hoàn toàn bằng tay cùng một khăn choàng dạng lưới có mũ đi kèm.
Chiếc áo sành điệu này có thể bảo vệ người mặc khỏi nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm từ muỗi. Tuy lưới tẩm hóa chất chống côn trùng là sản phẩm giá rẻ, phổ biến tại Nam Mỹ, song các tác giả khẳng định loại áo của họ có thể mặc cả ngày như một trang phục bình thường. Hơn nữa, đặc tính chống muỗi của loại vải được chọn là cực mạnh và kéo dài.
Tiến sĩ Frederick Ochanda, một người gốc Kenya, đã kết hợp hợp chất methyl parathion vào sợi cotton ở cấp độ nano nhờ xúc tác là các phân tử khung hữu cơ kim loại (MOF). Bằng phương pháp này, Ochanda cho biết loại vải lưới của họ có thể ngấm được lượng hóa chất kháng côn trùng nhiều gấp ba lần bình thường, nhờ đó duy trì tác dụng đuổi muỗi tới 18 tháng, thay vì 6 tháng như công nghệ hiện nay
Tháng trước, một người mẫu mặc trang phục này đã sải bước trên sàn catwalk tại tuần lễ thời trang mùa hè của Cornell Fashion Collective. Ochanda cho biết đây vẫn chỉ là sản phẩm mẫu chứ chưa thực sự hoàn thiện để có thể bày bán trong các cửa hàng thời trang đại trà. Họ hy vọng trong thời gian tới sẽ có thể phát triển được một loại sợi MOF mới có thể tiết ra chất đuổi muỗi tùy theo những thay đổi của nhiệt độ hoặc ánh sáng, giúp người mặc được bảo vệ tốt hơn vào ban đêm.