Ngoài ra, thuốc TQ có thời gian bán hủy kéo dài nên cho phép điều trị TQ liều duy nhất, sẽ cải tiến tỷ lệ tuân thủ điều trị từ phía bệnh nhân. Mặc dù sự chấp thuận của nó và thời gian nghiên cứu dài để cho phép sử dụng thuốc 8-aminoquinolines, song về cơ chế tác dụng và tác dụng ngoại ý đằng sau đó vẫn còn là dấu hỏi và nhiều khía cạnh vẫn chưa biết.

Hình 1. Thuốc Tafenoquine với nhiều biệt dược khác nhau

P. vivax dù ít được nghiên cứu hơn trong lĩnh vực KSTSR, song loài KSTSR này cũng gây nhiễm cho hơn 20 triệu người mỗi năm. Hầu hết ca bệnh tập trung ở vùng châu Á-Thái Bình Dương-nơi mà hơn 2,2 tỷ người có nguy cơ sốt rét. Một số thách thức đang phải đối mặt tại các vùng lưu hành sốt rét do P. vivax là sự tiếp cận và tuân thủ điều trị thuốc điều trị hiệu quả giai đoạn thể ngủ trong gan còn giới hạn, sự xuất hiện/ lan rộng kháng thuốc và quan niệm sai lầm rằng P. vivax không gây tử vong. Với hướng dẫn Quốc gia, PQ kê đơn chỉ định dùng 14 ngày liên tiếp, tuy nhiên điều quan tâm là bệnh nhân không tuân thủ dùng đủ liệu trình có thể làm giảm tình trạng tái phát từ thể ngủ.Do vậy, một ứng cử viên mới TQ dùng liều duy nhất 1 ngày là cần thiết, một trong số các thuốc đó đã được chấp thuận bởi US.FDA giúp làm sạch thể ngủ trong gan, điều trị tiệt căn P. vivax có tế gọi là TQ.

Hình 2. Vai trò của tùng thuốc sốt rét trên các giai đoạn phát triển KSTSR khác nhau.
Nguồn: ACS pharmacutical review, 2018

Trong một số nghiên cứu gần đây, các nhà khoa học đưa ra nhiều cơ chế chống lại KSTSR mà chưa thấu đáo từ lâu và chỉ ra điểm nổi bật về vai trò của nó như là một chất ức chế tế bào (“cellular stressor”). Đồng thời, thảo luận về tiền năng phối hợp các thuốc và phát triển thế hệ mới 8-aminoquinolines để cải thiện hơn điều trị của thuốc TQ để điều trị và dự phòng.

Hình 3. Tafenoquine với cơ chế tác động trên ký sinh trùng và trên hồng cầu vật chủ

Đến nay, đã có thể nói rằng đủ dữ liệu cập nhật về TQ qua nhiều thử nghiệm khác nhau, biệt dược thuốc khác nhau và từng bước đưa ra chấp thuận sử dụng trên người lớn và trẻ em mắc sốt rét do P. vivax và P. ovale cùng với các vai trò tiềm năng trong ngăn ngừa tái phát do P. vivax, P. ovale trong lộ trình loại trừ sốt rét.

Hình 4. Tafenoquine thuộc nhóm 8-aminoquinolein có tiềm năng diệt thể ngủ

Tafenoquine: Một dẫn suất thuốc 8-aminoquinolein diệt thể ngủ P. vivax trong gan

Thuốc tafenoquine (TQ) có công thức hóa học là N-[2,6-Dimethoxy-4-methyl-5-[3-(trifluoromethyl)phenoxy]quinolin-8-yl]pentane-1,4-diamine, SB-252263, WR 238605 và công thức thực nghiệm C₂₄H₂₈F₃N₃O₃ · C₄H₆O_4. Thuốc có hàm lượng khác nhau, tùy thuộc vào loại biệt dược khác nhau như 100mg (Arakoda) và 150mg (Krintafel). Thuốc có tác dụng cả dự phòng tái phát (prevention of relapse) sau khi điều trị sốt rét cấp do P. vivax.

Chỉ Krintafel chỉ định cho điều trị tiệt căn thông qua diệt thể ngủ trong gan của P. vivax trên các bệnh nhân tuổi từ ≥16 trở lệ sau khi dùng thuốc chloroquine (CQ) điều trị thể vô tính cả P. vivax, liều 300 mg đường uống như một liệu trình duy nhất, dùng đồng thời với liều ngày đầu tiên hay ngày thứ 2 của liệu trình CQ. Trong khi đó loại Arakoda dùng để dự phòng cho các bệnh nhân tuổi từ 18 trở lên, tuân thủ liệu trình Arakoda đầy đủ bao gồm cả liều tải và liều kết thúc, trong đó liều tải cho mỗi 3 ngày trước khi đi vào vùng sốt rét lưu hành (SRLH) với 200 mg đường uống mỗi ngày trong 3 ngày; liều duy trì là trong suốt quá trình ở vùng SRLH liều 200 mg đường uống một tuần một lần và bắt đầu 7 ngày sau liều tải cuối cùng; liều dự phòng cuối cùng là vào tuần mà sau khi ra khỏi vùng SRLH 200 mg đường uống duy nhất, uống 7 ngày sau liều duy trì cuối cùng.

Thông tin từ Viện các bệnh truyền nhiễm và sốt rét Úc (Australian Defence Force Malaria and Infectious Disease Institute-ADFMIDI), trước đây là Viện Sốt rét Lục quân Úc, thuộc Bộ Quốc phòng Úc cho biết qua các nghiên cứu đa trung tâm về thuốc Tafenoquine (TQ) trong thời gian 20 năm tại nhiều châu lục khác nhau trên thế giới đã chứng minh hiệu lực và độ an toàn cao trong diệt thể ngủ và dự phòng sốt rét ở tất cả loài Plasmodium spp., năm 2018 thuốc TQ đã được Cơ quan Quản lý Thực dược phẩm Mỹ (US. FDA) chấp thuận và thời gian đến loại thuốc TQ tiếp tục được các cơ quan chức năng cũng như các Chương trình Quốc gia Phòng chống sốt rét cân nhắc thay thế primaquin phosphate (PQ) liệu trình 14 ngày bằng TQ với điều trị ngắn ngày (1 ngày 1 liều để đạt được sự tuân thủ và chấp thuận của bệnh nhân sốt rét do P. vivax khi điều trị tận gốc, nhất là khi bệnh nhân đã xuất viện về nhà và tiếp tục liệu trình.

Đây cũng là Viện nghiên cứu duy nhất trên thế giới tiến hành thử nghiệm pha III về thuốc TQ như một thuốc dự phòng cho cả P. falciparum và P. vivax. Các kết quả nghiên cứu đã mang lại thành công thiết thực và có ý nghĩa trong việc chọn lựa thuốc sốt rét tại nhiều quốc gia có bệnh lưu hành khu vực châu Á-Thái Bình Dương, kể cả Việt Nam nhằm thay đổi chính sách thuốc sốt rét theo từng giai đoạn, giảm gánh nặng sốt rét và đạt được sự tuân thủ dùng thuốc của bệnh nhân vì có sự giám sát chặt chẽ trong nghiên cứu.

Hình 5. Hoạt tính phổ rộng của TQ trên các giai đoạn khác nhau của chu kỳ KSTSR Plasmodium spp.
Plasmodium truyền thông qua muỗi Anopheles sp. và thực hiện chu kỳ trong gan (A) và chu kỳ trong máu (B) ở người
và rồi giai đoạn giao bào trong máu (C) xảy ra trên muỗi khác, cuối cùng phát triển thành thể nhiễm vào tế bào gan để hoàn thành chu kỳ.
Các mũi tên màu vàng chỉ ra thể ngủ của P. vivax (Pv) phát triển trong tế bào gan nhưng không xảy ra đối với loài P. falciparum (Pf). TQ-tafenoquine; PQ-primaquine.

TQ là một loại dẫn suất của 8-aminoquinolin sản xuất bởi công ty GlaxoSmithKline sau khi đánh giá có tác dụng như một liệu pháp điều trị tiềm năng cho sốt rét gần 25 năm trước cũng như ngăn ngừa sốt rét vì thuốc TQ diệt thể ngủ và chống tái phát xa cho P. vivax. Chỉ định điều trị cho thuốc TQ là diệt thể ngủ cả P. vivax và P. ovale vì hai loài KSTSR này có thể gây tái phát xa sau khi đã hoàn tất liệu trình thuốc diệt thể vô tính.

Tafenoquine là thuốc ứng viên mới cho điều trị P. vivax kháng cả primaquin

Hiện tại chloroquine (CQ) và primaquin phosphate (PQ) là hai thuốc dùng điều trị thể vô tính và tận gốc, ngăn ngừa tái hoạt thể ngủ của của P. vivax, tác động trên các thể ngoại hồng cầu, phá hủy các thể ngủ, nên có khả năng ngăn ngừa P. vivax tái phát xa. Liệu pháp PQ hiện tại có thể làm tăng hoạt tính của CQ chống lại sự kháng thuốc do của P. vivax ở giai đoạn trong hồng cầu. Dù nhiều báo cáo tại các các vùng địa lý khác nhau cho thấy P. vivax kháng PQ tại Indonesia, song bằng chứng tin cậy thì chưa thuyết phục vì do nhiều yếu tố can thiệp như điều trị không có giám sát, dung nạp thuốc và khả năng tái nhiễm có thể chưa gián biệt.

Tái phát có thể xảy ra sớm hoặc muộn (16 ngày đến 3 năm) kể từ lần nhiễm đầu tiên, ngay cả khi đã điều trị đủ liều. Do đó, thử nghiệm lâm sàng nếu cho rằng kháng PQ thì xác định là lam máu vẫn dương tính với P. vivax sau khi đã điều trị liều chuẩn và có PQ đủ liệu trình 14 ngày theo khuyến cáo Tổ chức Y tế thế giới trong suốt quá trình theo dõi. Điều này sẽ khó khả thi vì sự tuân thủ của bệnh nhân nhận điều trị khi họ đã không còn sốt nữa, nên sẽ tiếp tụclà nguồn lây trong cộng đồng khi còn tồn tại.