Nhập cư bất hợp pháp bằng hình thức đưa người nhập cảnh trái phép và buôn bán người được xem là một vấn nạn y tế công cộng toàn cầu. 32 ca sốt rét do Plasmodium falciparum đã được phát hiện trong số 534 người nhập cư trái phép được trả về Sri Lanka qua con đường đưa người nhập cảnh trái phép bị bắt giữ từ Tây Phi trong năm 2012.
Con số này đã góp phần vào gánh nặng lớn nhất các ca sốt rét nhập khẩu ở Sri Lanka trong khi đất nước này đang chuyển sang giai đoạn loại trừ sốt rét, vượt qua cả các hành vi tội phạm và lạm dụng quyền con người, nhập cư trái phép là mắc xích quan trọng (dù hay bị coi nhẹ) trong việc làm cho sốt rét quay trở lại. Việc giám sát chặt chẽ số lượng dân nhập cư bất hợp pháp gia tăng đã trở thành một chiến lược quan trọng trong khi Sri Lanka đang tiến tới mục tiêu loại trừ sốt rét.
Sri Lanka được biết đến như một quốc gia với “câu chuyện thành công” trong việc PCSR ở Châu Á đã có những nỗ lực to lớn trong việc giảm các ca sốt rét lên tới 99,9% từ năm 1999 và đang hướng đến mục tiêu loại trừ sốt rét hoàn toàn trước năm 2014. Báo cáo này tập trung vào vấn đề di cư như là vấn đề sốt rét nghiêm trọng mà mãi tới hiện nay vẫn chưa thu hút được sự chú ý từ các nhà chức trách y tế công cộng. Từ khi kết thúc cuộc nội chiến dai dẳng vào năm 2009, đã có một số lượng lớn chưa từng thấy người di cư rời Sri Lanka đến các nước khác như Úc, Canada và Anh qua con đường nhập cư trái phép. Một người nhập cư trái phép được định nghĩa là một người nhập cảnh bất hợp pháp hoặc hết hạn visa, thiếu tư cách hợp pháp để quá cảnh hoặc tại một nước khác. Nhập cư trái phép có nhiều hình thức khác nhau, từ việc đưa người vượt biên tới việc buôn người với mục đích lợi dụng kiếm tiến. Theo con số không chính thức thì trên phạm vi toàn cầu, số trường hợp nhập cư trái phép vẫn tăng nhanh chóng mặc dù hàng loạt các biện pháp cưỡng chế đã được áp dụng tại các nước đó. Một số lượng lớn những người nhập cư này đã có thể bị mắc kẹt lại tại khu vực quá cảnh hoặc các nước, thường là trong tình trạng ẩn nấp hoặc bị nhốt trong các trại giam. Trong những điều kiện như thế, họ thường ít được tiếp cận với các dịch vụ y tế, dễ mắc các bệnh dịch lưu hành địa phương, và cũng có nguy cơ cao bị hành hạ, lạm dụng và các nguy cơ khác liên quan tới sức khỏe. Tổ Chức Di Cư Quốc Tế (IOM) ước tính rằng 10–15% trong tổng số 214 triệu dân nhập cư trên toàn cầu là nhập cư trái phép. IOM đang hợp tác với các các nước thành viên để hỗ trợ những người nhập cư bị mắc kẹt và đưa họ trở về nước một cách tự nguyện qua các Chương Trình Hồi Hương Tự Nguyện Có Hỗ Trợ và Tái Hòa Nhập (AVRR).
Từ cuối năm 2011, giới chức thi hành pháp luật quốc gia và quốc tế đã chặn đứng các hoạt động buôn bán người trái phép từ Sri Lanka tới Canada tại 9 quốc gia Tây Phi: Togo, Benin, Guinea, Sierra Leone, Mali, Ghana, Senegal, và Mauritania. Trong khuôn khổ hợp tác và phối hợp chặt chẽ với Chính phủ các nước Sri Lanka, Canada và các nước Tây Phi, IOM hỗ trợ những người nhập cư trái phép bị bắt giữ hoặc bị nhốt trở về nước mình. Từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2012, tất cả người dân nhập cư bất hợp pháp trở về từ các nước Tây Phi đã được đưa vào chương trình theo dõi sốt rét ngay khi về tới Sân Bay Quốc Tế Bandaranayke (BIA) tại Sri Lanka. Việc kiểm tra được tiến hành tại hiện trường bằng bộ test chẩn đoán nhanh CareStartTM Malaria HRP2/PLDH, với độ nhạy 98% và độ đặc hiệu 97,5% với Plasmodium falciparum, và việc soi lam máu dưới kính hiển vi, thu thập mẫu tại sân bay được thực hiện trong phòng thí nghiệm theo chuẩn quốc gia. Các nhân viên của bộ phận y tế sân bay, Chiến Dịch Chống Sốt Rét (AMC) và các viên chức IOM cũng tham gia hỗ trợ quá trình giám sát ngay khi các đối tượng về tới nơi. Dưới sự chỉ đạo của AMC, việc lấy mấu thử nghiệm bằng test chẩn đoán nhanh (RDTs) được lặp lại cho tất cả các đối tượng hồi hương tại cơ sở y tế tuyến tỉnh trong khoảng một tuần ngay sau khi họ trở về. Việc theo dõi chặt chẽ này được tiến hành cùng với các nỗ lực cộng tác của cả hai phía AMC và cán bộ thực địa IOM. Việc xét nghiệm máu tìm KSTSR đối với những người hồi hương là bắt buộc và được tiến hành theo Hướng Dẫn của Chiến Dịch PCSR (Bộ Y tế) nước này và các quy định hiện hành. Tất cả những người hồi hương đã được giải thích rõ ràng về việc kiểm tra máu tại thời điểm ra đi và trở về, trước khi tiến hành xét nghiệm.
Trong tổng số những người hồi hương được theo dõi (n=534), 32 người cho kết quả dương tính với P. falciparum. Gần hai phần ba (n=19) được phát hiện tại khu vực nhập cảnh của Sân bay quốc tế Bandaranayke (BIA) và 13 trường hợp còn lại được phát hiện trong quá trình theo dõi tại tuyến tỉnh. Tổng số ca sốt rét từ con đường nhập cư bất hợp pháp chiếm tới 76% (32/42) trong tổng số ca P.falciparum được phát hiện được tại Sri Lanka trong năm 2012. Con đường này đã đóng góp 46% (32/70) trong tổng số ca sốt rét nhập khẩu trong cùng năm đó. Năm 2012 cũng là năm đầu tiên chứng kiến số ca SR nhập khẩu vượt qua số ca SR nội địa tại Sri Lanka, đóng góp vào ba phần tư tổng gánh nặng do các ca sốt rét gây ra (70/93)
 |
Hình 1 nêu bật các tỉnh có người dân nhập cư trở về theo Chỉ Số Ký Sinh Trùng Hàng
Năm (tổng số ca dương tính trên 1000 người dân có nguy cơ nhiễm) của Sri Lanka
trong năm 2012, cho thấy rằng số lượng lớn nhất dân nhập cư bất hợp pháp (n=17)
đã trở về tại tỉnh Jaffna có API cao nhất >0,2 tới 0,3 so với các tỉnh khác ở Sri Lanka. |
Các khó khăn kinh tế, bị tước quyền công dân và các các yếu tố xã hội khác đã tạo nên động cơ thúc đẩy mạnh mẽ những người sống ngoài rìa xã hội này tìm kiếm cơ hội bằng việc nhập cư trái phép. Lý giải cho việc số lượng người từ Sri Lanka di cư ngày càng tăng lên được cho là có liên quan đến các yếu tố chính trị và xã hội phức tạp, vượt xa phạm vi của nghiên cứu này. Nhóm người hồi hương lớn nhất là từ Benin (n=20, 77%), theo sau đó là Nigeria (9%), Guinea (13%), Liberia (6%), Togo (6%) và Sierra Leone (3%). Các số liệu dân số-xã hội học cho thấy đa số là đàn ông (91%), thanh niên (độ tuổi trung bình là 30), chủng tộc người Ta-min (94%), và có gốc gác từ vùng phía Bắc và phía Đông các tỉnh Sri Lanka (88%). Khoảng thời gian trung bình họ ở lại châu Phi là 20,5 tuần. Thời gian họ lưu trú kéo dài tại những khu vực có dịch bệnh SR lưu hành đã làm tăng thêm nguy cơ nhiễm bệnh. Số liệu đánh giá định tính (qua hình thức phỏng vấn khi trở về) cho thấy rằng một số người đã bị sốt trong suốt thời gian ở tại Tây Phi. Tuy nhiên, chi tiết về tổng số, thời gian và vị trí mắc bệnh thì khó có thể được mô tả rõ ràng khi số liệu thu thập là những lời kể lại. Những lời tường thuật cũng tiết lộ rằng bọn buôn người đã sử dụng vũ lực và hăm dọa nhằm ngăn chặn những người nhập cư này bỏ trốn. Chúng có ý định tập trung tất cả những người này tại một bến cảng (Sierra Leone), và sau đó thuê một tàu đánh cá lớn để đi vào Canada bất hợp pháp (Hình 2).
 |
(Hình 2) |
Tỷ lệ mắc sốt rét trong số những người được trả về từ các nước khác đã chứng tỏ rằng đây là dấu hiệu rõ ràng rất có nguy cơ bùng phát sốt rét, đặc biệt nơi có lan truyền phạm vi trong nước. Sự thật là một số lượng lớn người nhập cư trở về lại các tỉnh có chỉ số API cao nhất trong toàn quốc có ý nghĩa rất quan trọng. Hiện tượng tái phát SR và nguy cơ lan truyền KSTSR xảy ra khi những người này quay về lại những khu vực lưu hành bệnh và có sự hiện diện và lan rộng của véc-tơ sốt rét. Vì những lý do này, việc theo dõi và giám sát chặt chẽcác ca SR là một chiến lược quan trọng đối với đội ngũ thực địa AMC và IOM. Không giống với các hình thức di trú trở về khác, ví dụ như trường hợp của khách du lịch, những trường hợp SR ngoại lai, những người trở về Sri Lanka từ các quốc gia có SRLH có nhiều khả năng bị muỗi đốt hơn và do đó có nhiều khả năng góp phần vào việc lan rộng SR khi trở về nhà tại những khu vực có SRLH tại địa phương. Những hình thức di trú trở về khác bao gồm: công nhân nhập cư trở về Sri Lanka, nhân viên các lực lượng quân đội Sri Lanka từ các nhiệm vụ gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc, và các sinh viên về nước.
Tỷ lệ bệnh nhân sốt rét trong nhóm dân nhập cư bất hợp pháp này là khá cao (60 ca/1000 người), khi so sánh với nguy cơ mắc sốt rét của những người du lịch thông thường trở về từ Tây Phi là 3/1000. Riêng đối với nhóm nhập cư, tình trạng “bất hợp pháp” và những động thái có tính chất lén lút khiến họ càng có nguy cơ bị các vấn đề y tế, bao gồm việc rất ít hoặc không có khả năng tiếp cận với các điều kiện chăm sóc y tế tại các nước họ quá cảnh. Đáng chú ý là 98% người nhập cư bất hợp pháp từ Tây Phi đã phải tiêm vắc-xin sốt vàng da tại trung tâm vắc-xin Bộ Y Tế tại Colombo trước khi họ rời đi (bằng chứng là biên lai của thẻ tiêm vắc-xin). Những kẻ đưa người nhập cảnh bất hợp pháp đã nhận biết được có sự kiểm soát của Điều Lệ Kiểm Dịch Y Tế Quốc Tế tại các cảng nhập cảnh, và quả quyết rằng những người này đã được tiêm vắc-xin trong giai đoạn trước khi xuất cảnh. Một cuộc kiểm tra dữ liệu đăng ký tiêm vắc-xin sốt vàng da của các khách du lịch Sri Lanka được tiến hành từ 1998 đến 2011. Từ việc kiết thúc xung đột vào cuối năm 2009, đã có sự gia tăng số lượng người đi tới các nước có SRLH, với số lượng chủ yếu (97% của 4.500) đến Tây Phi.
Trong một thế giới toàn cầu hóa đầy rẫy những sự bất bình đẳng và chủ nghĩa cơ hội phạm pháp đang gia tăng thì tình trạng nhập cư bất hợp pháp sẽ luôn luôn tồn tại. Giai đoạn hậu xung đột đã chứng kiến sự tăng trưởng chóng mặt dòng người nhập cư bất hợp pháp từ Sri Lanka. Việc giám sát dòng người di trú trở về từ các khu vực có bệnh SR lưu hành là điều sống còn nhằm ngăn chặn việc quay trở lại của bệnh sốt rét, đặc biệt khi Sri Lanka đang tiến tới loại trừ sốt rét. Vượt xa khỏi thách thức đấu tranh các mạng lưới tội phạm, các hoạt độnglạm dụng và bóc lột của bọn đưa người quá cảnh (mặc dù thường bị lơ đãng), nhập cư trái phép đóng một vai trò quan trọng trong việc làm cho sốt rét quay trở lại. Cộng đồng y tế công cộng toàn cầu cần phải chú ý hơn nữa vào những nhân tố góp phần và động lực cho sốt rét ngoại lai và bùng phát trở lại qua con đường nhập cư bất hợp pháp.